بیماریهای تنفسی واگیردار: دشمنانی نامرئی در قطرههای ریز
سفر یک ویروس: از عطسه تا عفونت
وقتی شخصی که به یک بیماری تنفسی مبتلاست، سرفه یا عطسه میکند، هزاران قطرهٔ ریز (droplet) و ذرات حتی ریزتر به نام آئروسل5 از دهان و بینی او به بیرون پرتاب میشوند. این ذرات حامل عوامل بیماریزا مانند ویروسها یا باکتریها هستند. سفر این ذرات و نحوهٔ ورودشان به بدن فرد دیگر، اساس انتقال بیماری است. به این فرآیند در علم اپیدمیولوژی6 «انتقال از راه قطرههای تنفسی» میگویند.
مثال: تصور کنید دوست شما سرماخوردگی دارد و بدون دستمال، عطسه میکند. ذرات حاوی ویروس سرماخوردگی تا فاصلهٔ تقریبی ۱ تا ۲ متر در هوا پخش میشوند. اگر شما در این فاصله باشید و این ذرات را نفس بکشید، ویروس از طریق بینی یا دهان وارد دستگاه تنفسی شما میشود. همچنین، این ذرات میتوانند روی میز، دستگیرهٔ در یا تلفن همراه بنشینند. اگر شما آن سطوح را لمس کنید و سپس دستهای آلوده خود را به چشم، بینی یا دهان بزنید، ویروس را به بدن خود وارد کردهاید.
معرفی مهمترین بیماریهای تنفسی مسری
همهٔ بیماریهایی که از این طریق منتقل میشوند، یکسان نیستند. برخی خفیف و برخی بسیار خطرناک هستند. جدول زیر برخی از شایعترین و مهمترین آنها را نشان میدهد.
| نام بیماری | عامل بیماریزا | علائم شایع | شدت بیماری |
|---|---|---|---|
| سرماخوردگی معمولی | ویروسهای مختلف (عمدتاً راینوویروس7) | آبریزش بینی، گلودرد خفیف، سرفه | خفیف |
| آنفولانزا | ویروس آنفولانزا8 (انواع A، B) | تب ناگهانی و بالا، بدن درد شدید، سردرد، خستگی | متوسط تا شدید |
| کووید-۱۹ | ویروس سارس-کوو-۲9 | تب، سرفهٔ خشک، تنگی نفس، از دست دادن چشایی/بویایی | متغیر (خفیف تا بسیار شدید) |
| سل | باکتری مایکوباکتریوم توبرکلوزیس10 | سرفهٔ مزمن (بیش از ۳ هفته)، کاهش وزن، شبتعریق | شدید (در صورت عدم درمان) |
ساختن یک سد دفاعی: راهکارهای عملی پیشگیری
خبر خوب این است که ما میتوانیم با رعایت یک سری اصول ساده، مانند ساختن یک سد دفاعی، خود و اطرافیانمان را در برابر این بیماریها محافظت کنیم. این راهکارها برای همهٔ سنین، به ویژه در محیطهای شلوغی مانند مدرسه، بسیار مهم هستند.
۱. رعایت آداب تنفسی: مهمترین اصل این است که هنگام سرفه یا عطسه، دهان و بینی خود را با دستمال کاغذی یا با قسمت داخلی آرنج بپوشانیم. این کار مانند گذاشتن یک درپوش روی بطری است که از پخش شدن ذرات جلوگیری میکند. دستمال استفاده شده باید بلافاصله در سطل دربدار انداخته شود.
۲. شستوشوی صحیح دستها: دستها یکی از اصلیترین راههای انتقال هستند. شستن دستها با آب و صابون به مدت حداقل ۲۰ ثانیه، یا استفاده از ضدعفونیکنندههای الکلی وقتی صابون در دسترس نیست، میتواند لایهٔ چربی یا پوشش بیرونی بسیاری از ویروسها و باکتریها را از بین ببرد و آنها را غیرفعال کند. فرمول شیمیایی سادهٔ یک الکل رایج ضدعفونیکننده، اتانول11 است: $C_2H_5OH$.
۳. استفاده از ماسک: ماسک به ویژه در مواقع شیوع بیماری، یک فیلتر فیزیکی ایجاد میکند. هم از پخش ذرات توسط فرد بیمار جلوگیری میکند و هم تا حدی فرد سالم را در برابر استنشاق ذرات محافظت مینماید. اثربخشی آن بستگی به نوع ماسک و نحوهٔ صحیح استفاده دارد.
۴. حفظ فاصلهی فیزیکی: حفظ فاصلهٔ حداقل ۱ تا ۲ متری از افراد دیگر، احتمال قرار گرفتن در معرض ذرات تنفسی سنگینتر را به شدت کاهش میدهد.
۵. واکسیناسیون: واکسن12 یکی از قدرتمندترین ابزارهای پیشگیری است. واکسن سیستم ایمنی بدن را بدون ایجاد بیماری جدی، با عامل بیماریزا آشنا میکند و آن را برای مقابله با عفونت واقعی آینده آماده مینماید. واکسن آنفولانزا و کووید-۱۹ مثالهای بارزی هستند.
پرسشهای رایج و باورهای نادرست
پاسخ: خیر. هوای سرد به طور مستقیم عامل بیماری نیست. عامل اصلی ویروسها هستند. اما هوای سرد میتواند شرایط را برای فعالیت ویروسها مساعدتر کند و همچنین باعث شود افراد بیشتر در فضاهای سربسته و نزدیک به هم جمع شوند که این خود خطر انتقال را افزایش میدهد.
پاسخ: آنتیبیوتیکها فقط روی عفونتهای باکتریایی مانند برخی گلو دردهای استرپتوکوکی یا بیماری سل مؤثر هستند. برای بیماریهای ویروسی مانند سرماخوردگی، آنفولانزا یا اکثر موارد گلودرد، آنتیبیوتیک هیچ تأثیری ندارد و استفادهٔ نابجا از آن باعث ایجاد مقاومت آنتیبیوتیکی13 میشود.
پاسخ: خیر. ماسکهای معمولی جراحی یا پارچهای مورد استفاده مردم، ذرات بزرگ مانند قطرات تنفسی را فیلتر میکنند اما مانع عبور مولکولهای گاز کوچکی مانند اکسیژن ($O_2$) و دیاکسید کربن ($CO_2$) نمیشوند. بنابراین استفادهٔ صحیح از ماسک، مشکلی برای تنفس ایجاد نمیکند.
پاورقی
1 بیماریهای تنفسی واگیردار: (Contagious Respiratory Diseases) بیماریهایی که سیستم تنفسی را درگیر کرده و به راحتی از فردی به فرد دیگر منتقل میشوند.
2 آنفولانزا: (Influenza)
3 مکانیسم انتقال: (Transmission Mechanism)
4 واکسیناسیون: (Vaccination)
5 آئروسل: (Aerosol) ذرات بسیار ریزی که برای مدت طولانیتری در هوا شناور میمانند.
6 اپیدمیولوژی: (Epidemiology) علم مطالعهٔ نحوهٔ انتشار و کنترل بیماریها در جمعیت.
7 راینوویروس: (Rhinovirus)
8 ویروس آنفولانزا: (Influenza Virus)
9 ویروس سارس-کوو-۲: (SARS-CoV-2)
10 مایکوباکتریوم توبرکلوزیس: (Mycobacterium tuberculosis)
11 اتانول: (Ethanol)
12 واکسن: (Vaccine)
13 مقاومت آنتیبیوتیکی: (Antibiotic Resistance) پدیدهای که در آن باکتریها در برابر داروهای آنتیبیوتیک مقاوم میشوند و درمان عفونت سختتر میگردد.
