عوارض دیابت: آسیب به چشم، کلیه، قلب، مغز و اندام‌ها در اثر کنترل‌نشدن قند خون

چرا قند خون کنترل‌نشده خطرناک است؟

تصور کن یک لیوان آب بسیار شیرین است. اگر مدتی بماند، چسبناک و غلیظ می‌شود. حالا تصور کن خون بدن ما هم به دلیل قند زیاد، غلیظ و چسبناک شود. خون دیگر به راحتی در رگ‌ها جریان نمی‌یابد و به دیواره‌ی رگ‌ها فشار وارد می‌کند. از طرفی، خود قند اضافی مانند یک سم، به سلول‌های دیواره‌ی رگ‌ها آسیب می‌زند. آسیب به رگ‌های خونی، کلید فهم همه‌ی عوارض دیابت است. رگ‌ها، لوله‌هایی هستند که مواد غذایی و اکسیژن را به همه‌ی نقاط بدن می‌رسانند. اگر این لوله‌ها خراب شوند، اندام‌های حیاتی مانند چشم، کلیه، قلب و مغز غذا و اکسیژن کافی دریافت نمی‌کنند و به تدریج از کار می‌افتند.

آسیب به بینایی: رتینوپاتی دیابتی¹

پشت چشم ما پرده‌ای حساس به نور به نام شبکیه² وجود دارد که پر از رگ‌های خونی ریز است. قند خون بالا باعث می‌شود این رگ‌های نازک و ظریف ضعیف، متورم یا حتی مسدود شوند. در پاسخ، رگ‌های جدید و غیرطبیعی رشد می‌کنند که شکننده هستند و به راحتی پاره شده و خونریزی می‌کنند. این خونریزی و ایجاد بافت‌های زخم در شبکیه، بینایی را تار می‌کند و در نهایت می‌تواند منجر به نابینایی شود.

آسیب به فیلترهای بدن: نفروپاتی دیابتی³

کلیه‌ها مانند تصفیه‌خانه‌ی خون کار می‌کنند. داخل هر کلیه میلیون‌ها فیلتر میکروسکوپی به نام گلومرول⁴ وجود دارد. قند خون بالا به این فیلترهای ظریف و رگ‌های خونی اطراف آن‌ها آسیب می‌زند. در نتیجه، کلیه‌ها نمی‌توانند مواد زائد را به خوبی از خون جدا کنند و پروتئین‌های مفید خون (مانند آلبومین⁵) از فیلترها نشت می‌کنند.

آسیب به موتورخانه و مرکز فرماندهی: قلب و مغز

دیابت خطر بیماری‌های قلبی-عروقی⁷ را دو تا چهار برابر افزایش می‌دهد. چگونه؟

• آسیب به رگ‌های کرونر⁸: رگ‌هایی که خون را به خود قلب می‌رسانند، به دلیل قند خون بالا تنگ و سفت می‌شوند. این می‌تواند منجر به درد قفسه سینه (آنژین) یا حمله قلبی شود.
• فشار خون بالا: دیابت اغلب همراه با فشار خون بالا است که خودش فشار مضاعفی بر قلب و رگ‌ها وارد می‌کند.
• اختلال چربی خون: در دیابت، اغلب کلسترول مضر (LDL⁹) افزایش و کلسترول مفید (HDL¹⁰) کاهش می‌یابد. کلسترول مضر در دیواره‌ی رگ‌های آسیب‌دیده رسوب کرده و آن‌ها را می‌بندد.

آسیب به مغز نیز به همین شکل است. رگ‌های خون‌رسان به مغز مسدود یا پاره می‌شوند که منجر به سکته مغزی می‌گردد. سلول‌های مغزی که اکسیژن دریافت نمی‌کنند، در عرض دقیقه‌ها می‌میرند.

آسیب به اندام‌ها: نوروپاتی دیابتی¹¹ و پای دیابتی

قند خون بالا به اعصاب بدن، به ویژه اعصاب بلند پاها و دست‌ها آسیب می‌زند. این آسیب عصبی نوروپاتی محیطی¹² نام دارد.

از طرفی، به دلیل آسیب عروقی، خون‌رسانی به پا کاهش یافته و زخم به راحتی عفونت می‌کند و بهبود نمی‌یابد. این چرخه‌ی خطرناک (بی‌حسی + زخم + عفونت + خون‌رسانی کم) می‌تواند منجر به قطع انگشت، پا یا حتی ساق پا شود.

فرمول کنترل: چگونه ریسک عوارض را محاسبه و کاهش دهیم؟

کنترل دیابت فقط پایین آوردن قند خون نیست، بلکه مدیریت چند عامل به طور همزمان است. می‌توان این مفهوم را با یک فرمول ساده نشان داد:

شاخص مهمی برای ارزیابی کنترل قند خون در ۲-۳ ماه گذشته، آزمایش هموگلوبین ای‌وان‌سی¹³ است. این آزمایش نشان می‌دهد به طور متوسط چه درصدی از هموگلوبین خون با قند پوشیده شده است. عدد هدف برای اکثر افراد دیابتی کمتر از ۷٪ است. هر ۱٪ کاهش در این عدد، به طور چشمگیری خطر عوارض را کم می‌کند.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹ رتینوپاتی دیابتی (Diabetic Retinopathy) – آسیب به شبکیه چشم بر اثر دیابت.
² شبکیه (Retina) – لایه حساس به نور در پشت چشم.
³ نفروپاتی دیابتی (Diabetic Nephropathy) – آسیب به کلیه‌ها بر اثر دیابت.
⁴ گلومرول (Glomerulus) – واحدهای تصفیه‌کننده میکروسکوپی در کلیه.
⁵ آلبومین (Albumin) – یک پروتئین مهم خون.
⁶ دیالیز (Dialysis) – روشی مصنوعی برای تصفیه خون وقتی کلیه‌ها از کار می‌افتند.
⁷ بیماری قلبی-عروقی (Cardiovascular Disease) – بیماری‌های مربوط به قلب و رگ‌های خونی.
⁸ رگ‌های کرونر (Coronary Arteries) – رگ‌های خون‌رسان به عضله قلب.
⁹ LDL (Low-Density Lipoprotein) – لیپوپروتئین با چگالی کم، معروف به کلسترول "مضر".
¹⁰ HDL (High-Density Lipoprotein) – لیپوپروتئین با چگالی بالا، معروف به کلسترول "مفید".
¹¹ نوروپاتی دیابتی (Diabetic Neuropathy) – آسیب به اعصاب بر اثر دیابت.
¹² نوروپاتی محیطی (Peripheral Neuropathy) – آسیب به اعصاب دست و پا.
¹³ هموگلوبین ای‌وان‌سی (Hemoglobin A1c - HbA1c) – شاخص میانگین قند خون در ۲-۳ ماه گذشته.