دستگاه عصبی مرکزی: مرکز فرماندهی بدن
مغز: رئیس هوشمند بدن
مغز، پیچیدهترین عضو بدن و فرمانده اصلی دستگاه عصبی مرکزی است. وزن آن در یک فرد بالغ حدود 1250 تا 1600 گرم است . مغز نه تنها افکار، احساسات و خاطرات ما را مدیریت میکند، بلکه کارهایی که به آنها کمتر فکر میکنیم، مانند تنفس و ضربان قلب را نیز کنترل مینماید .
برای درک بهتر، فرض کنید مغز شما مدیر یک شرکت بسیار بزرگ است. هر بخش از این شرکت وظیفه خاصی دارد و زیر نظر این مدیر کار میکند. بخشهای اصلی این «شرکت» به شرح زیر هستند:
| بخش مغز | نام دیگر | وظیفه اصلی (به زبان ساده) | مثال |
|---|---|---|---|
| مخ | بزرگترین بخش | تفکر، حافظه، یادگیری، احساسات، صحبت کردن و کنترل حرکتهای ارادی | وقتی مسئله ریاضی حل میکنید یا خاطرهای را به یاد میآورید. |
| مخچه | مغز کوچک | هماهنگی حرکات، حفظ تعادل و داشتن حرکات نرم و دقیق | وقتی دوچرخه سواری میکنید یا با مداد خط صافی میکشید. |
| ساقه مغز | گره حیات | کنترل اعمال حیاتی غیرارادی مثل تنفس، ضربان قلب و فشار خون | وقتی خواب هستید و بدون فکر کردن نفس میکشید. |
نخاع: بزرگراه اطلاعاتی بدن
نخاع، یک طناب بلند و سفیدرنگ از بافت عصبی است که از پایین مغز شروع میشود و در داخل ستون مهرهها تا کمر امتداد مییابد . نخاع دو وظیفه اصلی و بسیار مهم دارد:
۱. انتقال پیامها: نخاع مانند یک بزرگراه دوطرفه عمل میکند. پیامهای حسی (مانند احساس درد یا گرما) از بدن به سمت مغز فرستاده میشوند و پیامهای حرکتی از مغز به ماهیچههای بدن میروند .
۲. مرکز برخی انعکاسها۲: نخاع میتواند بعضی از تصمیمهای ساده و فوری را خودش بگیرد! به این کار رفلکس میگویند. مثال معروف آن وقتی است که دستتان به یک جسم داغ میخورد. پیام درد به نخاع میرسد و نخاع بلافاصله و بدون صبر برای پاسخ مغز، دستور عقب کشیدن دست را صادر میکند. این واکنش سریع از آسیب بیشتر جلوگیری میکند .
همکاری مغز و نخاع در عمل
حالا بیایید ببینیم این دو بخش چگونه در یک موقعیت واقعی با هم همکاری میکنند. فرض کنید در حال فوتبال بازی کردن هستید و توپی به سمت شما میآید:
- دریافت اطلاعات: چشمهای شما (که بخشی از سیستم عصبی محیطی هستند) تصویر توپ در حال نزدیک شدن را ثبت میکنند و این اطلاعات را از طریق نخاع به بخش بینایی مغز (لوب پسسری) میفرستند .
- پردازش و تصمیمگیری: مغز این اطلاعات را با سرعت بالا پردازش میکند. لوب پیشانی تصمیم میگیرد که باید توپ را متوقف کنید. مخچه محاسبه میکند که چگونه پاهایتان را برای این کار حرکت دهید .
- ارسال فرمان و اجرا: مغز دستور حرکتی دقیق را از طریق همان بزرگراه نخاع به ماهیچههای پاهای شما میفرستد. در کسری از ثانیه، شما پاهای خود را حرکت داده و توپ را متوقف میکنید.
همه این مراحل آنقدر سریع اتفاق میافتد که شما به آن فکر هم نمیکنید. این نشاندهنده کارآیی فوقالعاده دستگاه عصبی مرکزی است.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. وزن مغز افراد با هوش آنها ارتباط مستقیمی ندارد. وزن متوسط مغز در مردان حدود 1350 گرم و در زنان حدود 1250 گرم است، اما این تفاوت به معنای برتری هوشی نیست . هوش به عوامل پیچیدهتری مانند تعداد و کیفیت ارتباطات بین سلولهای عصبی بستگی دارد.
پاسخ: مغز از دو نیمکره چپ و راست تشکیل شده که توسط رشتههای عصبی به هم متصل هستند . اگرچه این دو نیمکره در برخی وظایف تخصص نسبی دارند (مثلاً نیمکره چپ در زبان و منطق و نیمکره راست در خلاقیت و هنر )، اما آنها همواره با همکاری هم کار میکنند و تقریباً برای انجام هرکاری با هم در ارتباطند. ما انسانها فقط یک مغز داریم که دو قسمت دارد، نه دو مغز جدا!
پاسخ: مرکز فرماندهی بدن به خوبی محافظت میشود:
- لایه اول: استخوان (جمجمه و ستون مهرهها) مانند یک کلاه ایمنی سخت عمل میکند .
- لایه دوم: مننژ۳ که سه لایه غشای نرم هستند و مانند یک ضربهگیر مغز و نخاع را در بر میگیرند .
- لایه سوم: مایع مغزی-نخاعی که فضای اطراف این اندامها را پر کرده و مانند یک بالش در برابر تکانها از آنها محافظت میکند .
دستگاه عصبی مرکزی، متشکل از مغز و نخاع، فرماندهی بیهمتای بدن شماست. مغز به عنوان مقر اصلی، وظیفه تفکر، احساس، یادگیری و تصمیمگیریهای پیچیده را بر عهده دارد. نخاع نیز به عنوان یک بزرگراه ارتباطی پرسرعت و یک مرکز واکنش سریع، پیامها را منتقل کرده و در مواقع ضروری فوراً تصمیم میگیرد. این دو با همکاری منظم و حیرتآوری، همه کارها، از حل یک مسئله سخت ریاضی تا نفس کشیدن در خواب، را مدیریت میکنند. مراقبت از این سیستم با داشتن خواب کافی، تغذیه سالم و محافظت از سر در ورزشها، برای سلامت کل بدن ضروری است.
پاورقی
۱. دستگاه عصبی مرکزی (Central Nervous System - CNS): بخشی از دستگاه عصبی شامل مغز و نخاع که کار پردازش اطلاعات و صدور فرمان را انجام میدهد .
۲. انعکاس یا رفلکس (Reflex): یک پاسخ سریع، خودکار و غیرارادی به یک محرک است که اغلب در سطح نخاع پردازش میشود تا زمان واکنش کوتاهتر شود .
۳. مننژ (Meninges): سه لایه غشای محافظ (سختشامه، عنکبوتیه و نرمشامه) که مغز و نخاع را میپوشانند و از آنها محافظت میکنند .
