دیابت: بیماری‌ای که در آن قند خون به طور غیرطبیعی بالا می‌رود

دیابت: بیماری‌ای که در آن قند خون به طور غیرطبیعی بالا می‌رود

قند خون و انسولین: موتور و سوخت بدن

بدن ما مانند یک ماشین پیچیده است که برای کار کردن به سوخت نیاز دارد. اصلی‌ترین سوخت بدن، قند خون (گلوکز)³ نام دارد. گلوکز از غذایی که می‌خوریم، به ویژه مواد کربوهیدرات‌دار مانند نان، برنج و میوه‌ها به دست می‌آید. اما این قند به خودی خود نمی‌تواند وارد سلول‌های بدن شود تا به انرژی تبدیل گردد. اینجا است که نقش مهم هورمون انسولین آشکار می‌شود.

انسولین در لوزالمعده⁴ (یک عضو در پشت معده) ساخته می‌شود. در بیماری دیابت، یا لوزالمعده انسولین کافی نمی‌سازد (نوع ۱) یا بدن نمی‌تواند از انسولین ساخته شده به خوبی استفاده کند (نوع ۲). در هر دو حالت، نتیجه یکسان است: قند زیادی در خون باقی می‌ماند و سلول‌ها گرسنگی می‌کشند.

انواع اصلی دیابت: تفاوت در ریشه مشکل

دیابت انواع مختلفی دارد، اما دو نوع اصلی آن که بیش از 95% موارد را شامل می‌شوند، دیابت نوع ۱ و دیابت نوع ۲ هستند. درک تفاوت این دو برای مدیریت صحیح بیماری بسیار مهم است.

مثال:دیابت نوع ۱ مانند کارخانه‌ای است که به طور کامل از کار افتاده و دیگر کلید (انسولین) تولید نمی‌کند. بنابراین باید کلید را از بیرون تهیه کرد (تزریق). اما دیابت نوع ۲ مانند قفلی است که زنگ زده یا بد ساخته شده؛ کلیدها (انسولین) وجود دارند اما به خوبی در قفل نمی‌چرخند. ابتدا باید قفل را تمیز و روان کرد (کاهش مقاومت با ورزش و کاهش وزن) و اگر کافی نبود، از کلیدهای بیشتری کمک گرفت (دارو یا انسولین).

هشدارهای بدن: شناسایی علائم دیابت

بدن وقتی قند خون بالا می‌رود، علائمی را بروز می‌دهد که مانند چراغ قرمز هشدار عمل می‌کنند. شناخت این علائم، مخصوصاً برای دیابت نوع ۲ که شروع تدریجی دارد، بسیار حیاتی است.

علائم کلاسیک و مشترک عبارتند از: پرادراری⁵ (تکرر ادرار)، پرنوشی⁶ (احساس تشنگی بیش از حد)، پرخوری همراه با کاهش وزن غیرعادی (به خصوص در نوع ۱). چرا؟ وقتی قند خون بالا است، کلیه‌ها سعی می‌کنند قند اضافی را از طریق ادرار دفع کنند. این کار آب زیادی از بدن می‌گیرد و باعث تشنگی و پرادراری می‌شود. از طرفی، چون قند وارد سلول‌ها نمی‌شود، بدن احساس گرسنگی و کمبود انرژی می‌کند.

علائم دیگر شامل: خستگی مفرط، تاری دید، خشکی پوست، احساس گزگز و بی‌حسی در دست و پاها، و دیر بهبود یافتن زخم‌ها است. یک دانش‌آموز مبتلا به دیابت نوع ۱ ممکن است ناگهان بسیار لاغر شود، مدام برای نوشیدن آب و رفتن به دستشویی از کلاس خارج شود و انرژی برای بازی نداشته باشد.

کنترل دیابت: هنر حفظ تعادل قند خون

کنترل دیابت مانند راندن یک دوچرخه در مسیر صاف است؛ نیاز به تعادل و تلاش مداوم دارد. هدف اصلی، نگه داشتن قند خون در محدوده‌ای نزدیک به طبیعی است تا از بروز عوارض جلوگیری شود. این کار بر سه پایه استوار است:

۱. تغذیه هوشمند: این به معنای حذف کامل قند نیست، بلکه یعنی انتخاب هوشمندانه و مصرف متعادل. به جای نوشابه و شیرینی، از میوه‌های تازه، سبزیجات و غلات کامل استفاده شود. زمان‌بندی وعده‌های غذایی منظم نیز بسیار مهم است.

۲. فعالیت بدنی منظم: ورزش مانند یک کمک‌کننده طبیعی انسولین عمل می‌کند و حساسیت سلول‌ها را به انسولین افزایش می‌دهد. حداقل 30 دقیقه فعالیت متوسط مانند پیاده‌روی تند در اکثر روزهای هفته توصیه می‌شود.

۳. دارو درمانی: بسته به نوع دیابت، ممکن است شامل تزریق انسولین (برای همه افراد مبتلا به نوع ۱ و برخی از نوع ۲) یا مصرف داروهای خوراکی باشد که به روش‌های مختلف به کنترل قند خون کمک می‌کنند.

۴. پایش منظم: اندازه‌گیری قند خون در خانه با دستگاه گلوکومتر⁷ به فرد کمک می‌کند بفهمد غذاها، ورزش و داروها چگونه بر قندش اثر گذاشته‌اند. همچنین انجام آزمایش HbA1c⁸ هر 3 ماه یکبار توسط پزشک، میانگین قند خون در 3 ماه گذشته را نشان می‌دهد. معیار کنترل خوب معمولاً زیر 7% است. فرمول تبدیل آن به قند خون تخمینی: $ \text{میانگین گلوکز (mg/dL)} \approx (28.7 \times \text{HbA1c}) - 46.7 $.

زندگی روزمره با دیابت: از مدرسه تا مهمانی

یک دانش‌آموز مبتلا به دیابت می‌تواند مانند همکلاسی‌هایش به مدرسه برود، ورزش کند و در فعالیت‌ها شرکت داشته باشد، به شرطی که برنامه مدیریت دیابت خود را رعایت کند.

مثال عملی در مدرسه: علی، دانش‌آموز کلاس هشتم مبتلا به دیابت نوع ۱، قبل از ناهار قند خون خود را اندازه می‌گیرد. عدد 180 mg/dL است. او با کمک پرستار مدرسه یا طبق آموزش داده شده، مقدار انسولین سریع‌الاثر مورد نیاز برای غذایی که می‌خواهد بخورد را محاسبه و تزریق می‌کند. او همیشه یک میان‌وعده سالم مثل یک عدد سیب یا چند بیسکویت سبوس‌دار در کیف خود دارد تا اگر در زنگ ورزش قندش افت کرد، سریع آن را درمان کند. معلمانش نیز از شرایط او آگاهند و به او اجازه می‌دهند در صورت لزوم آب بخورد یا قندش را اندازه بگیرد.

در مهمانی‌ها یا اعیاد، فرد مبتلا به دیابت می‌تواند از شیرینی‌جات میل کند، اما به مقدار خیلی کم و با محاسبه دقیق. بهتر است ابتدا از غذاهای اصلی سیر شود و سپس مقدار اندکی دسر مصرف کند. نوشیدن آب به جای نوشابه‌های قندی یک انتخاب هوشمندانه است.

پیشگیری از دیابت نوع ۲: هرگز زود نیست

اگرچه دیابت نوع ۱ قابل پیشگیری نیست، اما دیابت نوع ۲ تا حد زیادی قابل پیشگیری یا به تاخیر انداختن است. عوامل خطر اصلی شامل چاقی (به ویژه چاقی شکمی)، کم تحرکی، سابقه خانوادگی و رژیم غذایی ناسالم است.

راهکارهای ساده پیشگیری:

• حفظ وزن مناسب: حتی کاهش 5-7% از وزن بدن می‌تواند خطر را به شدت کاهش دهد.
• فعال بمانید: حداقل 150 دقیقه فعالیت هوازی در هفته.
• انتخاب‌های غذایی سالم: افزایش مصرف فیبر (سبزیجات، حبوبات)، کاهش مصرف چربی‌های اشباع و قندهای افزوده.
• پرهیز از دخانیات.

این تغییرات نه تنها از دیابت، بلکه از بیماری‌های قلبی و بسیاری مشکلات دیگر نیز پیشگیری می‌کند.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹ دیابت (Diabetes Mellitus)
² انسولین (Insulin)
³ گلوکز (Glucose)
⁴ لوزالمعده یا پانکراس (Pancreas)
⁵ پرادراری (Polyuria)
⁶ پرنوشی (Polydipsia)
⁷ گلوکومتر (Glucometer)
⁸ هموگلوبین A1c (HbA1c): نشان‌دهنده میانگین قند خون در دو تا سه ماه گذشته.