بیماریهای قلبی ـ عروقی: بیماریهایی که قلب و رگهای خونی را درگیر میکنند
قلب و دستگاه گردش خون: موتورخانه بدن
برای درک بیماری، ابتدا باید سیستم سالم را بشناسیم. قلب شما یک ماهیچه به اندازه مشت دست شماست که مانند یک پمپ قوی عمل میکند. این پمپ، خون حاوی اکسیژن5 و مواد مغذی را از طریق رگهای خونی به تمام سلولهای بدن میرساند و سپس خون کماکسیژن را برای دریافت مجدد اکسیژن به ریهها برمیگرداند. این سفر دایرهوار را گردش خون مینامند.
شایعترین بیماریهای قلبی عروقی
این بیماریها اشکال مختلفی دارند. در اینجا مهمترین آنها را بررسی میکنیم:
| نام بیماری | قسمت درگیر | توضیح ساده | نمونهای از علائم |
|---|---|---|---|
| بیماری عروق کرونر6 | رگهای تغذیهکننده قلب | تنگی یا انسداد رگهایی که خون را به خود عضله قلب میرسانند. | درد قفسه سینه (آنژین)، تنگی نفس |
| حمله قلبی (سکته قلبی) | عضله قلب | انسداد کامل یک رگ کرونر و از بین رفتن بخشی از عضله قلب به دلیل نرسیدن خون. | درد شدید قفسه سینه، انتشار درد به بازو، تعریق سرد |
| سکته مغزی7 | رگهای مغز | انسداد یا پارگی رگ خونی در مغز که باعث اختلال در کارکرد آن ناحیه میشود. | فلج ناگهانی صورت یا دستوپا، اختلال در تکلم، سرگیجه شدید |
| نارسایی قلبی | پمپاژ قلب | ضعیف شدن قدرت پمپاژ قلب و ناتوانی در رساندن خون کافی به بدن. | تنگی نفس، خستگی مفرط، ورم پا |
| فشار خون بالا2 | دیواره رگها | فشار بیش از حد خون به دیواره رگها که به مرور زمان به آنها آسیب میزند. | معمولاً علامت واضحی ندارد (بیماری خاموش) |
ریشههای مشکل: عوامل خطر و فرآیند تصلب شرایین
بسیاری از بیماریهای قلبی عروقی ریشه در یک فرآیند مشترک به نام تصلب شرایین4 دارند. تصور کنید یک لوله آب که داخل آن رسوب گرفته است. به مرور قطر لوله کم شده و آب کمتری عبور میکند. تصلب شرایین هم دقیقاً همین است: رسوب چربی (کلسترول3)، کلسیم و مواد دیگر در دیواره داخلی رگها و تشکیل پلاک. این پلاک باعث سفت شدن و تنگی رگ میشود.
اگر این پلاک ناپایدار شود و پاره گردد، لخته خونی روی آن تشکیل میشود که میتواند باعث انسداد کامل و ناگهانی رگ شود. حمله قلبی یا سکته مغزی اغلب نتیجه همین اتفاق هستند.
عوامل خطر چیزهایی هستند که احتمال ایجاد تصلب شرایین و بیماری را افزایش میدهند. این عوامل به دو دسته تقسیم میشوند:
- غیرقابل تغییر: مثل سن (خطر با افزایش سن بیشتر میشود)، جنس (مردان در سنین پایینتر بیشتر در خطرند) و سابقه خانوادگی.
- قابل تغییر و کنترل: اینها بخش مهم پیشگیری هستند. مانند:
- فشار خون بالا: فشار خون نیرویی است که خون به دیواره رگها وارد میکند. فشار خون بالا مثل این است که دائماً با فشار زیاد آب در لولههایی که رسوب دارند جریان یابد و به آنها آسیب برساند.
- کلسترول بالا: به ویژه نوع LDL8 یا کلسترول "بد" که در ساخت پلاک نقش دارد.
- دیابت9: قند خون بالا به دیواره رگها آسیب میزند.
- سیگار کشیدن: مواد شیمیایی در دود سیگار مستقیماً به دیواره رگها صدمه میزنند.
- چاقی و عدم فعالیت بدنی.
- رژیم غذایی ناسالم (پرچرب، پرنمک، کم فیبر).
اعداد حیاتی: محاسبه و درک فشار خون و کلسترول
برای درک علمیتر، بیایید دو مفهوم کلیدی را با اعداد و یک فرمول ساده بررسی کنیم.
فشار خون: با دو عدد گزارش میشود، مثلاً 120/80. عدد اول (سیستولیک) فشار در لحظه انقباض قلب و عدد دوم (دیاستولیک) فشار در لحظه استراحت قلب است. واحد اندازهگیری میلیمتر جیوه10 است.
کلسترول: در آزمایش خون به صورت چند جزء گزارش میشود. یک شاخص مهم نسبت کلسترول تام به کلسترول "خوب" یا HDL11 است. نسبت پایینتر معمولاً بهتر است.
| دستهبندی فشار خون | فشار سیستولیک (عدد بالا) | فشار دیاستولیک (عدد پایین) | وضعیت |
|---|---|---|---|
| طبیعی | کمتر از 120 | و کمتر از 80 | مطلوب |
| افزایش یافته | 120-129 | و کمتر از 80 | هشدار |
| فشار خون بالا مرحله ۱ | 130-139 | یا 80-89 | خطر |
| فشار خون بالا مرحله ۲ | 140 یا بیشتر | یا 90 یا بیشتر | خطر بالا |
از تشخیص تا درمان: پزشکان چگونه کمک میکنند؟
تشخیص بیماریهای قلبی عروقی قدمبهقدم و با ابزارهای مختلف انجام میشود:
- معاینه و تاریخچه پزشکی: پزشک به صدای قلب و ریه گوش میدهد، فشار خون را اندازه میگیرد و درباره علائم و سابقه خانوادگی میپرسد.
- آزمایش خون: برای اندازهگیری سطح کلسترول، قند خون و آنزیمهای قلبی (مثلاً بعد از حمله قلبی).
- نوار قلب12: فعالیت الکتریکی قلب را ثبت میکند تا بینظمیها یا آسیبهای قلبی را نشان دهد.
- اکوکاردیوگرافی13: یک سونوگرافی از قلب است که ساختار و عملکرد پمپاژ آن را به تصویر میکشد.
- تست ورزش: نوار قلب در حین فعالیت روی تردمیل ثبت میشود تا عملکرد قلب تحت استرس بررسی شود.
درمان به نوع بیماری بستگی دارد و میتواند ترکیبی از این موارد باشد: تغییر سبک زندگی (پایه اصلی درمان)، داروها (مانند داروهای کاهنده فشار خون، کاهنده کلسترول، رقیقکننده خون)، مداخلات (مثل آنژیوپلاستی14 که یک بالون کوچک برای باز کردن رگ مسدود استفاده میشود و سپس یک استنت15 کار گذاشته میشود) و در نهایت جراحی (مانند جراحی بایپاس16).
پیشگیری عملی: نقشه راه برای یک قلب سالم
مهمترین بخش ماجرا پیشگیری است. بیایید این کار را با یک مثال عملی برای یک دانشآموز دبیرستانی بررسی کنیم: علی، ۱۶ ساله، سابقه فشار خون و بیماری قلبی در پدر بزرگش دارد. او چه کارهایی میتواند انجام دهد؟
- تغذیه هوشمند: انتخاب میانوعدههای سالم مانند میوه و آجیل خام به جای چیپس و پفک. کاهش مصرف نوشابه و فستفود. این کار به کنترل وزن، فشار خون و کلسترول کمک میکند.
- فعالیت بدنی منظم: حداقل 60 دقیقه فعالیت متوسط (مثل پیادهروی تند، دوچرخهسواری، فوتبال) در روز. این کار مستقیماً عضله قلب را قوی میکند.
- پرهیز از سیگار و دخانیات: مهمترین عامل خطر قابل پیشگیری است. علی باید از شروع سیگار اجتناب کند.
- مدیریت استرس: یادگیری مهارتهایی مثل مدیریت زمان، ورزش و سرگرمی برای کاهش استرس که بر فشار خون تأثیر میگذارد.
- چکاپهای دورهای: حتی در جوانی، اندازهگیری گاهبهگاه فشار خون و آزمایش چربی خون به ویژه با سابقه خانوادگی مفید است.
علی با رعایت این نکات، نه تنها خطر آینده خود را کاهش میدهد، بلکه امروز نیز انرژی و تمرکز بیشتری برای درس و زندگی خواهد داشت.
پاسخ به پرسشهای مهم و تصحیح اشتباهات رایج
پاسخ: خیر. اگرچه خطر با افزایش سن بیشتر میشود، اما روند تصلب شرایین از سنین جوانی و حتی نوجوانی میتواند آغاز شود. سبک زندگی ناسالم در جوانی، پایههای بیماری در میانسالی و سالمندی را میچیند. حمله قلبی در افراد زیر 40 سال هم دیده میشود.
پاسخ: خیر. سابقه خانوادگی یک عامل خطر است، نه یک حتمیت. یعنی احتمال آن را افزایش میدهد. اما کنترل عوامل خطر قابل تغییر (مانند تغذیه، ورزش، عدم استعمال دخانیات) میتواند این خطر ژنتیکی را به میزان بسیار زیادی جبران کند. پیشگیری فعالانه کلید کار است.
پاسخ: نه لزوماً. درد قلبی (آنژین یا حمله قلبی) ممکن است به صورت احساس فشار، سنگینی یا درد در مرکز قفسه سینه، پشت جناغ، فک، گردن، شانه (مخصوصاً شانه چپ) و حتی بازوها (به ویژه بازوی چپ) احساس شود. گاهی با سوءهاضمه یا تنگی نفس اشتباه گرفته میشود. هر درد ناگهانی و شدید در قفسه سینه نیاز به بررسی فوری پزشکی دارد.
پاورقی
1 Cardiovascular Diseases (CVDs) - 2 Hypertension (High Blood Pressure) - 3 Cholesterol - 4 Atherosclerosis - 5 Oxygen - 6 Coronary Artery Disease (CAD) - 7 Stroke (Cerebrovascular Accident) - 8 Low-Density Lipoprotein (کلسترول لیپوپروتئین با چگالی کم) - 9 Diabetes Mellitus - 10 Millimeter of Mercury (mmHg) - 11 High-Density Lipoprotein (کلسترول لیپوپروتئین با چگالی بالا) - 12 Electrocardiogram (ECG/EKG) - 13 Echocardiography - 14 Angioplasty - 15 Stent (فنر) - 16 Coronary Artery Bypass Graft (CABG) Surgery.
