بیرنگ شدن مرجانها: زنگ خطری برای اقیانوس
مرجان دقیقاً چیست و چرا اینقدر مهم است؟
مرجانها برخلاف ظاهر سنگیشان، موجودات زندۀ کوچکی به نام «پولیپ» هستند. این پولیپها با زندگی دستهجمعی، شهرهای زیرآبی عظیمی به نام آبسنگهای مرجانی1 میسازند. اهمیت این شهرهای زیرآبی شبیه به اهمیت یک جنگل بارانی است؛ آنها خانهای برای حدود یکچهارم تمامی آبزیان اقیانوسها هستند. از ماهیهای رنگارنگ و لاکپشتها گرفته تا ستارههای دریایی و هزاران گونه دیگر، همگی در این محیط زندگی، تولیدمثل و پناه میگیرند.
مرجانها برای انسانها نیز حیاتی هستند. آنها مانند یک موجشکن طبیعی از خطوط ساحلی در برابر طوفانها محافظت میکنند، منبع غذایی برای میلیونها نفر هستند و صنعت گردشگری بسیاری از کشورها به سلامت آنها وابسته است.
داستان یک همکاری از بین رفته: رابطه مرجان و جلبک
راز رنگهای خیرهکننده و سلامتی مرجانها، در یک همزیستی2 مهم نهفته است. داخل بافت هر مرجان، میلیونها جلبک میکروسکوپی به نام زوگزانتله3 زندگی میکنند. این یک رابطه برد-برد است:
| مرجان به جلبک میدهد | جلبک به مرجان میدهد |
|---|---|
| محافظت و جایگاهی امن برای زندگی | تأمین 90% انرژی مرجان از طریق فتوسنتز |
| مواد زائد که حاوی مواد مغذی برای جلبک است | رنگهای زیبا (جلبکها رنگدانۀ مرجان هستند) |
وقتی این رابطه به هم میخورد، فاجعه آغاز میشود. اگر مرجان تحت استرس قرار گیرد، این جلبکهای حیاتی را از بدنش اخراج میکند. با رفتن جلبکها، رنگ مرجان نیز از بین رفته و اسکلت سفیدرنگ کربنات کلسیمی آن آشکار میشود. به این پدیده سفیدشدگی مرجان4 میگویند. یک مرجان سفیدشده هنوز زنده است، اما مانند انسانی که دچار سوءتغذیه شدید شده، بسیار ضعیف و در برابر بیماریها آسیبپذیر است و اگر شرایط به سرعت بهبود نیابد، خواهد مرد.
آلایندهها چگونه مرجانها را به کشتن میدهند؟
عوامل متعددی میتوانند باعث استرس و سفید شدن مرجانها شوند، اما آلودگی آب یکی از عوامل اصلی و انسانی این فاجعه است. این آلودگی به شکلهای مختلف ظاهر میشود:
۱. فاضلاب و رواناب کشاورزی: فاضلابهای شهری و کودهای شیمیایی مزارع که به دریا میریزند، حاوی مقدار زیادی نیترات و فسفات هستند. این مواد برای مرجانها مانند یک سم عمل میکنند، اما برای جلبکهای مزاحم (ماکروآلگه) حکم غذای مقوی را دارند. در نتیجه، این جلبکهای مهاجم به سرعت رشد کرده و بر سر منابع نور و فضا با مرجانها رقابت میکنند و آنها را خفه میکنند.
۲. آلودگی گرمایی و شیمیایی صنایع: کارخانههای ساحلی و آبشیرینکنهای عظیم، اغلب آب گرم یا آب شیرین شده را به دریا بازمیگردانند. مرجانها به شرایط پایدار دمایی و شوری آب حساسند و این تغییرات ناگهانی میتواند برایشان مرگبار باشد. همچنین، نشت نفت و مواد شیمیایی از تانکرها و صنایع، مستقیماً بافت ظریف مرجانها را مسموم میکند.
۳. رسوبات و کدورت آب: فعالیتهای ساختوساز در سواحل، لایروبی بندرها و قطع درختان (که باعث فرسایش خاک میشود)، مقادیر عظیمی گل و لای را به آب میریزد. این ذرات ریز مانند یک پتو بر روی مرجانها مینشینند و مانع از رسیدن نور خورشید به جلبکهای همزیست میشوند. بدون نور، فتوسنتز متوقف و چرخۀ همزیستی از کار میافتد.
یک فاجعۀ ملی: مرجانهای در حال نابودی خلیج فارس
متأسفانه این داستان یک مشکل دور نیست. آبسنگهای مرجانی خلیج فارس ما، یکی از قربانیان اصلی این پدیده هستند. براساس گزارشها، تا سال 2014 حدود 70% از صخرههای مرجانی خلیج فارس از بین رفتهاند که این رقم سه برابر میانگین جهانی است.
جزایر خارگ، خارگو و فارسی صحنۀ یک تراژدی هستند. در سال 2017، 90% مرجانهای این مناطق به حدی سفید شدند که دیگر راه بازگشتی ندارند. فعالیتهای انسانی متعددی در این نابودی نقش داشتهاند: عبور خطوط لوله نفت و گاز، ساختوسازهای صنعتی عظیم، آلودگی نفتی، ورود فاضلاب و حتی لنگر انداختن قایقهای گردشگری روی مرجانها.
| عامل تهدید | نتیجه | وضعیت |
|---|---|---|
| افزایش دمای آب دریا (گرمایش جهانی) | سفیدشدگی گسترده در سال 2016 | هشدار |
| آلودگی صنعتی (عسلویه، خارگ) | نابودی صدها هکتار آبسنگ مرجانی | هشدار |
| فعالیتهای ناشی از گردشگری ناآگاهانه | لنگر اندازی روی مرجانها، جمعآوری آنها | قابل کنترل |
از شناخت مشکل تا اقدام عملی: ما چه کاری میتوانیم انجام دهیم؟
حفظ مرجانها نیازمند اقدام همگانی است. هر کدام از ما، حتی در دورترین شهر از دریا، میتوانیم نقش ایفا کنیم:
۱. کاهش ردپای آلودگی: صرفهجویی در مصرف انرژی و آب، کاهش استفاده از پلاستیک یکبارمصرف (که اغلب به دریاها راه پیدا میکند) و دفع صحیح باتری و لوازم الکترونیکی (برای جلوگیری از نشت مواد شیمیایی) همگی به پاکیزگی کلی کرۀ زمین و در نتیجه اقیانوسها کمک میکند.
۲. انتخاب مسئولانه: هنگام سفر به مناطق ساحلی، خدمات گردشگری را انتخاب کنیم که به محیط زیست احترام میگذارند: روی مرجانها لنگر نمیاندازند، اجازه لمس یا جمعآوری مرجان را نمیدهند و از کرمهای ضدآفتاب «دوستدار مرجان» (فاقد مواد شیمیایی مضر مانند اکسی بنزون) استفاده میکنند.
۳. آگاهیبخشی و حمایت: میتوانیم در مورد اهمیت مرجانها با دوستان و خانواده صحبت کنیم. همچنین حمایت از سازمانهای مردمنهاد و پژوهشهایی که روی احیای مرجانها کار میکنند (مانند کشت مرجان در نهالستانهای دریایی و انتقال آن به صخرههای آسیبدیده) یک اقدام مؤثر بزرگمقیاس است.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. سفید شدن به معنای بیماری شدید است، نه مرگ فوری. اگر عامل استرسزا (مثل دمای بالای آب) برطرف شود و شرایط به حالت عادی بازگردد، جلبکهای همزیست میتوانند بازگردند و مرجان به تدریج بهبود یابد. اما اگر استرس طولانی شود، مرجان از گرسنگی و بیماری خواهد مرد.
پاسخ: خیر. اگرچه افزایش دما مهمترین عامل است، اما آلودگی آب به انواع شکلهای آن (شیمیایی، فاضلابی، رسوبی) و حتی سردی شدید غیرعادی آب نیز میتواند باعث سفیدشدگی مرجانها شود.
پاسخ: زیرا سلامت اقیانوسها با زندگی همه انسانها گره خورده است. مرجانها با جذب بخشی از دیاکسیدکربن جو به تعدیل آبوهوا کمک میکنند. بسیاری از داروها از موجودات آبسنگهای مرجانی کشف شدهاند. همچنین، نابودی شیلات و افزایش خسارت طوفانها به سواحل (به دلیل از بین رفتن سد طبیعی مرجانها) بر اقتصاد جهانی و قیمت مواد غذایی تأثیر میگذارد.
پاورقی
1. آبسنگ مرجانی (Coral Reef): ساختارهای سنگی زیرآبی تشکیلشده از اسکلت مرجانها که یکی از متنوعترین اکوسیستمهای زمین هستند.
2. همزیستی (Symbiosis): یک رابطۀ طولانیمدت و نزدیک بین دو موجود زندۀ مختلف که معمولاً برای هر دو سودمند است.
3. زوگزانتله (Zooxanthellae): جلبکهای میکروسکوپی تکسلولی که در بافت مرجانها زندگی میکنند و منبع اصلی غذای آنها هستند.
4. سفیدشدگی مرجان (Coral Bleaching): فرآیندی که در آن مرجانها به دلیل عوامل تنشزا جلبکهای همزیست خود را از دست داده و سفیدرنگ میشوند.
