تنوع زیستی: گنجینهی رنگارنگ زندگی
سطحهای گوناگون تنوع زیستی: از ژن تا چشمانداز
برای درک بهتر مفهوم گستردهی تنوع زیستی، دانشمندان آن را به سه سطح اصلی تقسیمبندی کردهاند. درک این سطوح مانند این است که ابتدا به تکتک آجرهای یک ساختمان (ژن)، سپس به اتاقهای متفاوت آن (گونه) و در نهایت به کل محله و شهر (زیستگاه) نگاه کنیم.
1. تنوع ژنتیکی: این سطح، پایهایترین سطح تنوع زیستی است. به تفاوتهای ریزی اشاره دارد که در DNA۴ افراد یک گونه وجود دارد. برای مثال، همهی سگها به یک گونه تعلق دارند، اما نژادهای مختلفی مانند ژرمن شپرد، پودل و بولداگ داریم که در اندازه، رنگ، جثه و حتی رفتار متفاوت هستند. این تفاوتها ناشی از تنوع ژنتیکی است. در طبیعت، این تنوع به جمعیتها کمک میکند تا در برابر بیماریها، آفات یا تغییرات آبوهوایی مقاومت بیشتری داشته باشند.
2. تنوع گونهای: این سطح، شناختهشدهترین سطح تنوع زیستی است. گونه۵ به گروهی از جانداران گفته میشود که میتوانند با هم جفتگیری کرده و فرزندان زنده و بارور به دنیا بیاورند. تنوع گونهای یعنی تعداد و گوناگونی گونههای مختلف گیاهان، حیوانات، قارچها و ریزجانداران در یک منطقه. وقتی به یک باغ یا پارک میروید، درختان مختلف (کاج، چنار، نارون)، پرندگان گوناگون (گنجشک، کلاغ، بلبل) و حشرات متنوع (پروانه، زنبور، مورچه) را میبینید. همهی اینها نشاندهندهی تنوع گونهای هستند .
3. تنوع اکوسیستمی: این سطح، گستردهترین سطح است و به گوناگونی زیستگاهها۲ یا اکوسیستمها۳ در یک ناحیه اشاره دارد. هر اکوسیستم، جامعهای از موجودات زنده به همراه محیط فیزیکی اطراف آنهاست که با هم در تعامل هستند. جنگلهای انبوه شمال ایران، تالابهای میانکاله، کویر لوت و قلههای برفگیر دماوند، هر کدام یک اکوسیستم منحصربهفرد با مجموعهای خاص از گونههای گیاهی و جانوری هستند .
| زیستگاه (اکوسیستم) | نمونهای از گونههای گیاهی | نمونهای از گونههای جانوری | ویژگی |
|---|---|---|---|
| جنگلهای هیرکانی (شمال) | راش، بلوط، انجیلی | خرس قهوهای، سیاهگوش، سمندر | باقیمانده از عصر یخبندان، بسیار غنی و کهن |
| تالاب | نی، لوئی، گیاهان شورپسند | فلامینگو، پلیکان، اردکها | ایستگاههای مهم برای پرندگان مهاجر |
| کوهستان (مثل دماوند) | گون، چوبک، گیاهان بالشتکی | کل و بز، پلنگ، کبک | گونههای سازگار با سرما و ارتفاع بالا |
| بیابان و نیمهبیابان | تاغ، گز، درمنه | شتر، روباه شنی، آگاما | گونههای سازگار با کمآبی و گرمای شدید |
چرا تنوع زیستی برای زندگی ما حیاتی است؟
تنوع زیستی تنها یک زیبایی طبیعی یا موضوعی برای مطالعهی دانشمندان نیست. این گنجینه، خدمات ضروری و رایگانی به انسان ارائه میدهد که ادامهی زندگی ما به آن وابسته است. این خدمات را میتوان در چند دستهی مهم قرار داد:
• خدمات تأمینی: تقریباً همهی خوراک، پوشاک، دارو و مسکن ما بهطور مستقیم یا غیرمستقیم از طبیعت و تنوع زیستی آن به دست میآید. غلات، میوهها، سبزیجات، گوشت، لبنیات، پنبه، پشم، الوار و بسیاری از داروهای مهم (مانند پنیسیلین که از کپک گرفته شده) نمونههایی از این خدمات هستند. برای مثال، گیاهان مختلفی که در یک باغ کشت میشوند، نشاندهندهی همین تنوع مفید هستند .
• خدمات تنظیمی: اکوسیستمهای متنوع مانند تصفیهخانههای طبیعی عمل میکنند. جنگلها هوا را پاک و آب را تصفیه میکنند. تالابها سیلابها را کنترل و خاک را از فرسایش حفظ میکنند. حشرات، پرندگان و خفاشها با گردهافشانی، تولید میوه و دانه را ممکن میسازند. تحقیقات علمی نشان میدهد که جوامع گیاهی متنوع و سالم، در حفظ خاک و تنظیم شرایط محیطی نقش کلیدی دارند .
• خدمات فرهنگی و تفریحی: لذت بردن از یک پیادهروی در جنگل، تماشای پرندگان، کوهنوردی یا حتی داشتن یک گلدان در خانه، همگی ریشه در ارتباط ما با طبیعت و تنوع زیستی دارد. این تنوع، الهامبخش هنر، ادبیات و مذهب در فرهنگهای مختلف بوده است.
• خدمات پشتیبانی: این خدمات، اساس همهی خدمات دیگر را تشکیل میدهند. تشکیل خاک حاصلخیز از تجزیهی بقایای گیاهی و جانوری، چرخهی عناصر غذایی مانند نیتروژن و کربن، و تولید اکسیژن توسط گیاهان، نمونههایی از این خدمات بنیادین هستند.
تنوع زیستی در خطر: عوامل اصلی تهدید
متأسفانه امروزه شاهد کاهش سریع و نگرانکنندهی تنوع زیستی در سراسر جهان هستیم. نابودی و قطعهقطعه شدن زیستگاهها (مثلاً برای ساختوساز یا تبدیل جنگل به زمین کشاورزی)، آلودگی آب، خاک و هوا، بهرهبرداری بیش از حد از منابع (مانند صید بیرویهی ماهیها)، ورود گونههای غیربومی مهاجم که تعادل طبیعی را برهم میزنند، و تغییرات آبوهوایی جهانی، مهمترین عوامل از بین رفتن این گنجینه هستند.
برای نمونه، وقتی یک جنگل برای احداث جاده قطع میشود، نه فقط تعدادی درخت از بین میروند، بلکه زیستگاه بسیاری از جانوران و گیاهان نابود و جمعیت آنها جدا و منزوی میشود. این جدایی میتواند در درازمدت، تنوع ژنتیکی درون یک گونه را نیز کاهش دهد و آن را در برابر بیماریها آسیبپذیرتر کند. مطالعهای در جنگلهای میوهدار نشان میدهد که چگونه تغییر شرایط محیطی مانند ارتفاع و رطوبت خاک، بر پراکندگی و بقای گونههای گیاهی چوبی اثر میگذارد .
نگهبانی از گنجینه: نقش ما در حفظ تنوع زیستی
حفظ تنوع زیستی تنها وظیفهی دولتها و سازمانهای محیطزیستی نیست. هر یک از ما میتوانیم در زندگی روزمره خود حامی این گنجینه باشیم. اقدامات ساده ولی مؤثر شامل موارد زیر است:
• آگاهی و آموزش: اولین قدم، شناخت و قدردانی از تنوع زیستی اطراف خود است. دربارهی گیاهان، پرندگان و حیوانات محل زندگی خود بیشتر بدانید.
• مصرف مسئولانه: در مصرف آب و انرژی صرفهجویی کنید، زباله کمتر تولید کنید و آن را تفکیک کنید، و تا حد ممکن از محصولاتی استفاده کنید که دوستدار محیطزیست هستند.
• حمایت از فضای سبز: کاشت و مراقبت از درختان و گیاهان بومی در حیاط منزل، مدرسه یا محله. گیاهان بومی به مراقبت کمتری نیاز دارند و برای حیاتوحش محلی مفیدترند.
• کاهش ردپای اکولوژیک: تا جایی که ممکن است از وسایل نقلیهی عمومی یا دوچرخه استفاده کنید. سفرهای هوایی غیرضروری را کاهش دهید. این کار به کاهش انتشار گازهای گلخانهای و مقابله با تغییرات اقلیمی کمک میکند.
• احترام به طبیعت: در هنگام گردش در طبیعت، آشغال نریزید، به گیاهان و جانوران آسیب نرسانید و از مسیرهای مشخص شده حرکت کنید.
پرسشهای مهم و اشتباهات رایج
پاسخ: این دو کاملاً به هم پیوسته هستند. تمرکز صرف بر نجات یک گونه بدون توجه به سلامت زیستگاه آن، مانند نجات سرنشینان یک قایق در حال غرق شدن، بدون تعمیر خود قایق است. یوزپلنگ برای زنده ماندن به طعمه (مانند قوچ و میش) و فضای گسترده و امن نیاز دارد. بنابراین، بهترین راه برای نجات یک گونهی در معرض خطر، حفظ و احیای اکوسیستم کامل آن است. این رویکرد، تنوع زیستی را بهطور یکپارچه و مؤثرتری حفظ میکند.
پاسخ: این یک اشتباه رایج است. تنوع زیستی فقط به تعداد زیاد گونهها مربوط نیست، بلکه به «گوناگونی» آنها نیز مربوط است. در حالی که جنگلهای بارانی ممکن هزاران گونه را در خود جای دهند، یک بیابون یا منطقهی قطبی نیز دارای گونههای بسیار ویژه و منحصربهفردی است که بهطور شگفتانگیزی با شرایط سخت (گرمای شدید، خشکی، سرمای یخبندان) سازگار شدهاند. از بین رفتن این زیستگاهها به ظاهر کمجان، به معنای از دست دادن دائمی این گونههای خاص و سازگاریهای بینظیر آنها است.
پاسخ: لزوماً نه. بسیاری از گیاهان زراعی و دامهای اهلی ما در اصل گونههای غیربومی هستند. مشکل اصلی گونههای مهاجم است. این گونهها وقتی به زیستگاهی جدید وارد میشوند، چون دشمن طبیعی ندارند، به سرعت گسترش یافته و با رقابت برای منابع (غذا، آب، نور)، تخریب زیستگاه یا شکار مستقیم، باعث کاهش شدید یا انقراض گونههای بومی میشوند. بنابراین، واردکردن عمدی یا غیرعمدی هر گونهی جانوری یا گیاهی به یک منطقهی جدید، باید با احتیاط و بررسی علمی زیادی انجام شود.
پاورقی
۱تنوع زیستی (Biodiversity): به مجموع تنوع و گوناگونی زندگی در همهی سطوح سازماندهی بیولوژیکی، از ژنها تا اکوسیستمها گفته میشود.
۲زیستگاه (Habitat): محیط طبیعی یا محل زندگی یک گیاه یا جانور خاص.
۳اکوسیستم (Ecosystem): یک واحد طبیعی شامل کلیهی موجودات زنده (گیاهان، جانوران، ریزجانداران) و عوامل غیرزنده (خاک، آب، هوا، نور) در یک منطقه که با یکدیگر در تعامل هستند.
۴DNA: مولکولی در سلولهای موجودات زنده که حاوی اطلاعات ژنتیکی و دستورالعملهای ساخت و کار بدن است.
۵گونه (Species): گروهی از جانداران که میتوانند با هم آمیزش داشته و فرزندان بارور و زنده به دنیا بیاورند.
