گیاهخواران: مصرفکنندگان سبز زنجیره غذایی
گیاهخواران چه کسانی هستند و در کجای چرخهٔ طبیعت قرار میگیرند؟
همهٔ موجودات زنده برای زنده ماندن و رشد کردن به انرژی نیاز دارند. این انرژی از کجا میآید؟ پاسخ، خورشید است! اما حیوانات نمیتوانند مستقیماً از نور خورشید انرژی بگیرند. این گیاهان هستند که با انجام فتوسنتز2، انرژی خورشید را میگیرند و آن را به شکلی قابل استفاده برای خود و دیگران تبدیل میکنند. به همین دلیل به گیاهان، تولیدکنندگان میگوییم. حالا، جانورانی که برای تأمین انرژی خود مستقیماً از این گیاهان تغذیه میکنند، مصرفکنندگان گیاهخوار نامیده میشوند.
میتوانیم زنجیرهٔ غذایی را مانند یک هرم انرژی تصور کنیم. گیاهان (تولیدکنندگان) در قاعدهٔ این هرم قرار دارند. بلافاصله بعد از آنها، مصرفکنندگان گیاهخوار قرار میگیرند که اولین گروه مصرفکنندگان هستند. پس از آنها، مصرفکنندگان گوشتخوار میآیند که گیاهخواران را شکار میکنند. این جایگاه ویژه باعث میشود گیاهخواران پل ارتباطی اصلی بین انرژی خورشید ذخیرهشده در گیاهان و بقیهٔ جانوران باشند.
| محیط زندگی | نمونههایی از گیاهخواران | غذای اصلی (نمونه) |
|---|---|---|
| مرتع و چمنزار | گاو، گوسفند، خرگوش، ملخ | علف، یونجه، شبدر |
| جنگل | فیل، زرافه، گوزن، سنجاب | برگ درختان، میوه، پوست درخت، جوانهها |
| بیابان | شتر، برخی گونههای موش | گیاهان خشکیپسند (مانند خارشتر) |
| مزرعه و باغ | کرم برگخوار، شته، حلزون | برگ سبزیجات، شیرهٔ گیاهان |
انواع مختلف گیاهخواران: از دندانهای تیز تا دستگاه گوارش پیچیده
همهٔ گیاهخواران به یک شکل غذا نمیخورند! آنها بسته به نوع غذایی که میخورند، تکامل3 یافتهاند و بدنهای متفاوتی پیدا کردهاند. این تفاوتها را میتوانیم در دندانها، معده و رودههای آنها ببینیم.
- علفخواران: مانند گاو و گوسفند که عمدتاً علف میخورند. هضم علف سخت است، بنابراین این جانوران معمولاً معدههای چندقسمتی (مانند چهارقسمتی گاو) دارند تا بتوانند علف را به خوبی تجزیه کنند. به این فرآیند نشخوار کردن میگویند.
- میوهخواران: مانند بسیاری از پرندگان و میمونها که از میوههای درختان تغذیه میکنند. میوه معمولاً نرم و پرانرژی است، بنابراین دستگاه گوارش این جانوران سادهتر است.
- برگخواران: مانند زرافه و کرمهای پروانه که برگ گیاهان را میخورند. برگها ممکن است سفت باشند، پس این جانوران آروارههای قوی یا روشهای خاصی برای خرد کردن برگها دارند.
- شیرهخواران: مانند شتهها که با استفاده از قطعات دهانی نوکتیز خود، شیرهٔ گیاهان را میمکند.
$\text{گیاه (تولیدکننده)} \xrightarrow[\text{تغذیه میکند}]{\text{گیاهخوار}} \text{گوشتخوار (مصرفکنندهٔ دوم)}$
در اینجا، فلش جهت جریان انرژی از گیاه به سمت گیاهخوار و سپس به سمت گوشتخوار را نشان میدهد.
گیاهخواران در زندگی ما: از مزرعه تا پارک شهر
مصرفکنندگان گیاهخوار نقش بسیار پررنگی در زندگی روزمرهٔ ما دارند. بسیاری از حیوانات اهلی که از آنها محصولات دامی مثل شیر، پنیر و گوشت قرمز به دست میآوریم، گیاهخوار هستند. گاوها با خوردن علوفهای که کشاورز میکارد، رشد میکنند و به ما غذا میدهند. حتی زنبورعسل که گرده و شهد گلها (بخشهای گیاهی) را جمعآوری میکند، نوعی گیاهخوار محسوب میشود و نتیجهٔ کارش تولید عسل است.
در طبیعت اطرافمان نیز آنها را میبینیم. سنجابی که در پارک، فندق را از درخت جدا میکند و میخورد؛ یا گنجشکی که دانههای ریختهشده روی زمین را میخورد، هر دو گیاهخوار هستند. حتی کرم ابریشم که فقط برگ توت میخورد، یک گیاهخوار تخصصیافته است که پیلهاش منجر به تولید ابریشم میشود.
از طرف دیگر، برخی گیاهخواران ممکن است به آفت تبدیل شوند. مثلاً دستههای ملخ که روی مزارع مینشینند و همهٔ محصولات را از بین میبرند، یا شتههایی که به گلدانهای خانگی حمله میکنند. این مثالها نشان میدهد که جمعیت گیاهخواران باید با جمعیت گیاهان و شکارچیانشان در تعادل باشد، در غیر این صورت مشکلاتی پیش میآید.
پرسشهای رایج دربارهٔ گیاهخواران
خیر. اصطلاح گیاهخوار به کسی گفته میشود که از مواد تولیدشده توسط گیاهان تغذیه میکند. این مواد میتواند شامل علف و برگ، میوه، دانه، گرده، شهد گل، ریشه، پوست درخت و حتی قارچ (اگرچه قارچ تولیدکننده نیست اما اغلب توسط این گروه خورده میشود) باشد. بنابراین، یک سنجاب که فندق (دانه) میخورد و یک گوزن که برگ درخت میخورد، هر دو گیاهخوار هستند.
همیشه نه. در یک اکوسیستم سالم، گیاهخواری بخشی طبیعی از چرخهٔ زندگی است. خوردن بعضی برگها یا جوانهها حتی میتواند به رشد بهتر و پرپشتتر شدن گیاه کمک کند (مانند چیدن منظم چمن). مشکل زمانی پیش میآید که تعادل به هم بخورد؛ مثلاً اگر تعداد آهوها در یک جنگل خیلی زیاد شود، ممکن است تمام جوانههای درختان را بخورند و از رشد درختان جدید جلوگیری کنند. یا وقتی حشرهای مثل شته به صورت انبوه روی یک گیاه مینشیند، میتواند آن را ضعیف یا نابود کند.
گیاهخوار فقط از گیاهان تغذیه میکند (مانند گاو).
گوشتخوار فقط از گوشت دیگر جانوران تغذیه میکند (مانند شیر).
همهچیزخوار هم گیاه و هم گوشت میخورد (مانند انسان، خرس، کلاغ).
پاورقی
1مصرفکننده گیاهخوار (Herbivore): به جانوری گفته میشود که رژیم غذایی اصلیاش شامل بخشهای مختلف گیاهان (مانند برگ، ساقه، ریشه، میوه، دانه) باشد.
2فتوسنتز (Photosynthesis): فرآیندی که در آن گیاهان سبز با استفاده از انرژی نور خورشید، آب و دیاکسیدکربن، مواد قندی (غذا) تولید میکنند و اکسیژن آزاد میکنند. معادلهٔ سادهشدهٔ آن به این صورت است:
$6CO_2 + 6H_2O \xrightarrow[\text{انرژی نور}]{\text{کلروفیل}} C_6H_{12}O_6 + 6O_2$
3تکامل (Evolution): فرآیند تغییر تدریجی در ویژگیهای گونههای جانداران در طول نسلهای متوالی. گیاهخواران در طول زمان، دندانها، معده و رفتارهایی متناسب با نوع گیاهی که میخورند، پیدا کردهاند.
