شبکه غذایی: مجموعه‌ای از چند زنجیره غذایی مرتبط با یکدیگر

شبکه غذایی: نقشهٔ پیچیدهٔ ارتباطات طبیعت

از زنجیرهٔ خطی تا شبکهٔ درهم‌تنیده

یک زنجیره غذایی مسیر خطی و ساده‌ای است که نشان می‌دهد انرژی از یک گیاه (تولیدکننده^۳) چگونه به یک گیاهخوار و سپس یک گوشتخوار منتقل می‌شود. مثلاً در یک جنگل: برگ درخت → کرم → سینه‌سرخ → شاه‌بوف. اما در دنیای واقعی، سینه‌سرخ فقط کرم نمی‌خورد؛ حشره، دانه و میوه هم می‌خورد. شاه‌بوف هم فقط سینه‌سرخ شکار نمی‌کند؛ موش، قورباغه و حتی خفاش هم طعمهٔ او هستند. از طرفی، کرمِ مثال ما ممکن است توسط مارمولک، قورباغه یا حتی یک سوسک بزرگ‌تر هم خورده شود.

وقتی تمام این ارتباطات غذایی احتمالی را در یک اکوسیستم^۴ (مثل یک برکه، جنگل یا حتی یک باغچه) با هم رسم کنیم، به جای چند خط راست، یک نمودار درهم‌تنیده و پیچیده می‌بینیم که به آن شبکه غذایی می‌گویند. شبکه غذایی مجموعه‌ای از چند زنجیره غذایی مرتبط با یکدیگر است و نمایش واقعی‌تری از روابط تغذیه‌ای در طبیعت ارائه می‌دهد.

ساختمان شبکه غذایی: طبقات انرژی (سطح‌های تغذیه‌ای)

تمام موجودات زنده در یک شبکه غذایی بر اساس جایگاهی که در انتقال انرژی دارند، در طبقاتی به نام سطح تغذیه‌ای قرار می‌گیرند. این یک سیستم طبقه‌بندی مهم است.

شبکه غذایی در عمل: درس‌هایی از پارک یلوستون و باغ خانه

شاید معروف‌ترین مثال از اهمیت شبکه غذایی، داستان گرگ‌ها و گوزن‌ها در پارک ملی یلوستون آمریکا باشد. در دهه‌های گذشته، انسان‌ها تقریباً تمام گرگ‌های این پارک را شکار کردند. با ناپدید شدن این شکارچی رأس، جمعیت گوزن‌ها به شدت افزایش یافت. گوزن‌های زیاد شروع به خوردن بیش از حد گیاهان و درختان جوان کردند، به طوری که پوشش گیاهی بسیاری از مناطق از بین رفت.

این تغییر نه تنها منظرهٔ پارک را عوض کرد، بلکه بر کل شبکه غذایی اثر گذاشت. با کم شدن درختان، پرنده‌هایی که در آن‌ها لانه می‌ساختند کم شدند. سگ‌های آبی هم به دلیل نبود درخت برای ساخت سد ناپدید شدند. حتی رودخانه‌ها هم بدون سدهای سگ‌آبی، شکل متفاوتی گرفتند. وقتی در سال 1995 گرگ‌ها دوباره به پارک معرفی شدند، جمعیت گوزن‌ها تنظیم شد، پوشش گیاهی احیا شد و بسیاری از گونه‌های دیگر به تدریج بازگشتند. این داستان نشان می‌دهد که یک گونهٔ کلیدی^۲ چگونه می‌تواند ساختار یک اکوسیستم کامل را کنترل کند.

شما هم می‌توانید یک شبکه غذایی کوچک را در باغچهٔ خانه یا حتی یک گلدان مشاهده کنید. گیاه گلدان شما یک تولیدکننده است. شته‌ها یا کرم‌های ریز (مصرف‌کنندگان اولیه) ممکن است برگ‌های آن را بخورند. سپس یک کفشدوزک (مصرف‌کننده ثانویه) می‌آید و شته‌ها را شکار می‌کند. اگر یک پرندهٔ کوچک مثل گنجشک (مصرف‌کننده سوم) آن کفشدوزک را بخورد، یک زنجیرهٔ غذایی چهار حلقه‌ای شکل گرفته است. اما در همین حال، قارچ‌های ریز خاک (تجزیه‌کنندگان) برگ‌های مرده را تجزیه می‌کنند و مواد مغذی را به خاک برمی‌گردانند تا دوباره توسط گیاه جذب شود. همهٔ این موجودات با هم یک شبکهٔ غذایی کوچک اما کامل می‌سازند.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

^۱ سطح تغذیه‌ای (Trophic Level): جایگاه یک موجود زنده در یک زنجیره یا شبکه غذایی، بر اساس تعداد مرحله انتقال انرژی که از تولیدکنندگان اولیه فاصله دارد.
^۲ گونه کلیدی (Keystone Species): گونه‌ای که نقش آن در حفظ ساختار و تنوع اکوسیستم بسیار مهم‌تر از فراوانی عددی آن است. حذف آن باعث تغییرات گسترده در اکوسیستم می‌شود.
^۳ تولیدکننده (Producer): موجودات اتوتروف (Autotroph) مانند گیاهان که می‌توانند از مواد غیرآلی (مانند دی‌اکسید کربن و آب) و با استفاده از انرژی خورشید یا واکنش‌های شیمیایی، ماده آلی و غذای اولیه برای سایر موجودات بسازند.
^۴ اکوسیستم (Ecosystem): جامعه‌ای از موجودات زنده (زی‌سازگان) در کنار محیط فیزیکی غیرزنده‌شان (غیرزی‌سازگان) که به عنوان یک واحد با هم در تعامل هستند.