عامل زنده: شناخت انواع موجودات زنده در اطراف ما
چگونه میتوانیم یک موجود زنده را تشخیص دهیم؟
همه موجودات زنده، از کوچکترین باکتری تا بزرگترین نهنگ، مجموعهای از ویژگیهای مشترک را نشان میدهند که آنها را از اشیای بیجان مانند سنگ یا میز متمایز میکند. این ویژگیها مانند معیارهای یک "آزمون حیات" هستند .
این هفت ویژگی اصلی عبارتند از:
| ویژگی | توضیح | مثال ملموس |
|---|---|---|
| سازمانیافتگی | بدن آنها از سلولها1 ساخته شده و ساختار منظمی دارد. | برگ یک گیاه که رگبرگهای منظمی دارد. |
| جذب و استفاده از انرژی | برای زنده ماندن و فعالیت نیاز به انرژی دارند و آن را از محیط میگیرند. | گوسفند با خوردن علف انرژی میگیرد. گیاهان با فتوسنتز2 انرژی خورشید را جذب میکنند. |
| رشد و نمو | اندازه آنها افزایش مییابد و ساختارهای بدنشان تکامل پیدا میکند. | تبدیل یک بذر کوچک به یک بوته گوجهفرنگی بزرگ. |
| تولیدمثل | قادر به تولید جاندارانی مشابه خود هستند. | یک گربه ماده، بچه گربه به دنیا میآورد. یک گیاه با دانه، گیاه جدیدی تولید میکند. |
| پاسخ به محرکها | به تغییرات محیطی (نور، دما، لمس) واکنش نشان میدهند. | گل آفتابگردان به سمت خورشید میچرخد. شما دست خود را از یک شیء داغ دور میکنید. |
| همایستایی3 | شرایط درونی بدن خود (مانند دما یا میزان آب) را تنظیم میکنند. | تعریق در روزهای گرم برای خنک نگه داشتن بدن. |
| سازگاری با محیط | در طول نسلها ویژگیهایی پیدا میکنند که شانس بقا را افزایش میدهد. | خارهای تیز کاکتوس برای ذخیره آب و دفاع در بیابان. |
سفر در قلمروهای حیات: دستهبندی جانداران
برای درک بهتر این تنوع شگفتانگیز، زیستشناسان موجودات زنده را در گروههای بزرگی به نام قلمرو دستهبندی کردهاند . این طبقهبندی بر اساس ویژگیهایی مانند نوع سلول، توانایی ساخت غذا و ساختار بدن انجام میشود. در یک تقسیمبندی ساده و کلی میتوانیم موجودات زنده را در پنج گروه اصلی قرار دهیم:
1. باکتریها (پروکاریوتها4): کوچکترین و سادهترین شکل حیات که سلولهای آنها هسته5 واقعی ندارد. آنها در همه جا، از عمق خاک تا پوست شما زندگی میکنند. برخی مانند باکتریهای روده مفید هستند و برخی دیگر مانند استرپتوکوکوس باعث بیماری میشوند . جالب است بدانید که برخی از باکتریها میتوانند در شرایط بسیار سخت، مانند چشمههای آب جوش یا محیطهای شور شدید زندگی کنند .
2. آغازیان6: موجودات تکسلولی یوکاریوت (دارای هسته) هستند که معمولاً در آب زندگی میکنند. مثال معروف آن اوگلنا است که هم مانند گیاه فتوسنتز میکند و هم مانند جانور حرکت میکند .
3. قارچها: این گروه شامل موجوداتی مثل کپک نان، قارچ خوراکی و مخمر نان است. قارچها غذای خود را نمیسازند، بلکه مواد غذایی را از محیط اطراف جذب میکنند. آنها نقش بسیار مهمی در تجزیه مواد مرده در طبیعت دارند .
4. گیاهان: تولیدکنندگان اصلی کره زمین! گیاهان با استفاده از نور خورشید و از طریق فرآیند فتوسنتز، غذا میسازند. آنها از ریشه، ساقه و برگ تشکیل شدهاند. گیاهان خود به گروههای کوچکتری مانند گیاهان گلدار (مثل گندم و گل سرخ) و گیاهان بدون گل (مثل سرخس و کاج) تقسیم میشوند .
5. جانوران: مصرفکنندگانی که باید غذا بخورند تا انرژی کسب کنند. آنها میتوانند حرکت کنند و اغلب دستگاههای حسی پیشرفتهای دارند. جانوران به دو گروه بزرگ تقسیم میشوند :
بیمهرگان مانند حشرات، کرم خاکی و ستاره دریایی.
مهرهداران مانند ماهیها، قورباغهها، پرندگان و پستانداران (از جمله انسان).
موجودات زنده: چرخهای به هم پیوسته در طبیعت
هیچ موجود زندهای به تنهایی زندگی نمیکند. همه آنها بخشی از یک شبکه غذایی و چرخههای بزرگ طبیعت هستند که حیات را در سیاره ما ممکن میسازند. این روابط را میتوان در باغچه خانه یا پارک محله به وضوح دید:
زنجیره غذایی: انرژی از خورشید شروع میشود. گیاهان (تولیدکنندگان) این انرژی را جذب و در خود ذخیره میکنند. یک ملخ (مصرف کننده اول) گیاه را میخورد. سپس یک قورباغه (مصرف کننده دوم) ملخ را شکار میکند و انرژی ذخیرهشده در بدن ملخ را دریافت میکند. وقتی قورباغه میمیرد، باکتریها و قارچها (تجزیهکنندگان) بقایای بدن آن را تجزیه کرده و مواد مغذی را به خاک برمیگردانند تا دوباره توسط گیاهان جذب شوند. به این ترتیب، انرژی و مواد در یک چرخه همیشگی در حرکت هستند.
همزیستی مفید: بعضی موجودات زنده با همکاری هم زندگی بهتری دارند. مثلاً، باکتریهای خاصی در ریشه گیاهان خانواده لوبیا زندگی میکنند و نیتروژن هوا را به شکل قابل استفاده برای گیاه تبدیل میکنند. در عوض، گیاه به آن باکتریها غذا و محل زندگی میدهد. بدون این باکتریهای مفید، خاک حاصلخیزی خود را از دست میداد.
تجزیه و بازیافت: تصور کنید هیچ قارچ یا باکتری تجزیهکنندهای در جهان وجود نداشت! در این صورت، برگهای ریختهشده در پاییز، لاشه حیوانات و زبالههای طبیعی برای همیشه روی زمین میماندند و مواد مغذی لازم برای رشد گیاهان جدید فراهم نمیشد. موجودات تجزیهکننده، طبیعت را تمیز و مواد را بازیافت میکنند.
پرسشهای رایج درباره موجودات زنده
پاسخ: ویروسها مرز بین زنده و غیرزنده هستند. آنها ساختار سادهای دارند و تنها از ماده ژنتیکی (DNA یا RNA) و یک پوشش پروتئینی تشکیل شدهاند. مهمترین نکته این است که ویروسها به تنهایی هیچ یک از فعالیتهای حیاتی مانند تولید انرژی یا تولیدمثل را نمیتوانند انجام دهند. آنها فقط زمانی "فعال" میشوند که وارد سلول یک موجود زنده (میزبان) شوند و از دستگاه سلولی او برای تکثیر استفاده کنند. به همین دلیل، بسیاری از دانشمندان ویروسها را موجود زنده کامل نمیدانند .
پاسخ: بله، قطعاً زنده است. ویژگیهای حیات باید در حالت طبیعی و سالم موجود در نظر گرفته شود. یک قاطر به دلیل ترکیب ژنتیکی خاص، به طور طبیعی نازا است. یک حیوان پیر هم ممکن است به دلیل سن بالا توانایی تولیدمثل را از دست داده باشد. اما هر دوی آنها سایر ویژگیهای حیات مانند تغذیه، تنفس، رشد (در دوران جوانی) و پاسخ به محیط را دارند. بنابراین، ناتوانی در تولیدمثل در یک فرد خاص، به معنای غیرزنده بودن آن نیست .
پاسخ: طبقهبندی به ما کمک میکند تا میلیونها گونه مختلف را منظم و مطالعه کنیم. این کار درک روابط بین موجودات، چگونگی تکامل آنها و شباهتهای ساختاری و عملکردی آنها را ممکن میسازد. برای مثال، وقتی میدانیم دو گیاه در یک خانواده قرار دارند، میتوانیم حدس بزنیم که ممکن است ویژگیهای مشترکی داشته باشند. این دانش در کشاورزی، پزشکی (برای یافتن منابع دارویی جدید) و حفاظت از محیطزیست بسیار حیاتی است.
پاورقی
1سلول (Cell): کوچکترین واحد ساختاری و عملکردی هر موجود زنده.
2فتوسنتز (Photosynthesis): فرآیندی که در آن گیاهان و برخی موجودات دیگر، با استفاده از انرژی نور خورشید، آب و دیاکسیدکربن را به مواد قندی (غذا) و اکسیژن تبدیل میکنند.
3همایستایی (Homeostasis): توانایی حفظ شرایط نسبتاً ثابت در محیط داخلی بدن.
4پروکاریوت (Prokaryote): موجودات زندهای که سلول آنها فاقد هسته مجهز به غشا و اندامکهای غشادار دیگر است. باکتریها از این گروه هستند.
5هسته (Nucleus): اندامک درون سلول که ماده ژنتیکی (DNA) را در خود نگه میدارد و فعالیتهای سلول را کنترل میکند.
6آغازیان (Protists): گروهی متنوع و عمدتاً تکسلولی از موجودات یوکاریوت که نه گیاه هستند، نه جانور و نه قارچ.
