کروکودیل پوزهکوتاه: نگین خزنده جنوب شرق ایران
گاندو کیست؟ شناسنامه یک خزنده منحصربهفرد
اگر فکر میکردید کروکودیلها فقط در آفریقا یا آمازون زندگی میکنند، سخت در اشتباه هستید! در جنوب شرقی ایران، در استان سیستان و بلوچستان، نزدیک مرز پاکستان، تنها گونه کروکودیل ایران با نام علمی Crocodylus palustris زندگی میکند. نام محلی و دوستداشتنی این حیوان «گاندو» است که در زبان بلوچی به معنای «آن که روی شکم میخزد» است و به نحوه حرکت خاص آن اشاره دارد.
گاندو برخلاف کروکودیلهای درندهخوی نیل، جانوری صلحطلب است و به ندرت به انسان حمله میکند. گزارشها حاکی از آن است که حتی کودکان محلی در استخرهایی که گاندوها در آن زندگی میکنند، شنا میکنند. مردم بلوچستان به دلیل وابستگی شدید به آب در منطقهای خشک، گاندو را نماد برکت و زندگی میدانند و از دیرباز محافظ آن بودهاند.
خانه گاندو کجاست؟ از رودخانه سرباز تا هوتاکهای دستساز
محدوده زندگی گاندو در ایران بسیار کوچک و منحصر به حوزه رودخانه سرباز در بلوچستان است. این کروکودیلها عاشق آبهای کمعمق، راکد یا با جریان ملایم مانند دریاچههای طبیعی، تالابها و حتی آبانبارهای بزرگ هستند.
یک نکته جالب در مورد گاندو، سازگاری هوشمندانه آن با محیط انسانساخت است. مردم محلی برای جمعآوری آب باران، گودالهای بزرگ و مصنوعی به نام «هوتاک» حفر میکنند. گاندوها بهخوبی یاد گرفتهاند که در این آبانبارها ساکن شوند و از آن بهعنوان خانه جدید خود استفاده کنند.
| ویژگی | توضیح | وضعیت |
|---|---|---|
| نام علمی | Crocodylus palustris (کروکودیل مردابی) | ثابت |
| طول بدن | در ایران حدود 2 متر (بهدلیل شکار، نمونههای بزرگتر نایاب هستند) | نگرانکننده |
| رژیم غذایی | ماهی، قورباغه، پرندگان آبزی، گاهی پستانداران کوچک | پایدار |
| وضعیت حفاظت | گونه آسیبپذیر (IUCN) | منطقه حفاظتشده باهوکلات | آسیبپذیر |
زندگی مخفی گاندو: از شکار تا تولد بچهها
گاندو یک شکارچی صبور است. او به جای تعقیب طعمه، با استراتژی «بنشین و منتظر باش» انرژی خود را ذخیره میکند. او در آب پنهان میشود و بیصدا منتظر میماند تا حیوانی برای نوشیدن آب نزدیک شود. سپس در یک حرکت برقآسا، آن را با آروارههای پرقدرت خود میگیرد و به زیر آب میکشد.
داستان تولد بچه گاندوها بسیار جالب است. دمای محیط نقش بسیار مهمی در تعیین جنسیت نوزادان دارد! اگر دمای محیط لانه از 35.5 درجه سانتیگراد بیشتر شود، همه نوزادان نر خواهند بود. اگر دما به زیر 31.5 درجه برسد، همه آنها ماده میشوند. تنها در دمای بین این دو عدد است که مخلوطی از هر دو جنس به دنیا میآیند. مادر گاندو پس از بیرون آمدن بچهها از تخم، هر کدام را به آرامی در دهان خود میگیرد و به آب میبرد تا برای اولین بار شنا کنند.
اگر $T > 35.5°C$ باشد، جنسیت = نر.
اگر $T این یک مثال عالی از تاثیر محیط فیزیکی بر زیستشناسی یک موجود زنده است.
گاندو در خطر است: تهدیدها و راههای نجات
متأسفانه این خزنده دوستداشتنی و بیآزار در معرض خطر انقراض قرار دارد. مهمترین تهدیدها برای گاندو عبارتند از:
۱. تخریب و خشک شدن خانه: ساختوساز، سدسازی و برداشت بیرویه آب برای کشاورزی، باعث خشک شدن رودخانهها و تالابهای محل زندگی گاندو میشود.
۲. شکار غیرقانونی: اگرچه گاندو یک گونه کاملاً حمایتشده است، اما هنوز هم برای پوست و فروش غیرقانونی شکار میشود.
خبر امیدوارکننده این است که اقداماتی برای نجات گاندو آغاز شده است. منطقه حفاظتشده باهوکلات با وسعتی نزدیک به ۴۰۰ هزار هکتار در سال ۱۳۵۰ برای حفاظت از این گونه ایجاد شد. همچنین در روستای باهوکلات، یک مرکز تکثیر در اسارت برای کمک به افزایش جمعیت آن راهاندازی شده است که امروزه به یک جاذبه اکوتوریسم تبدیل شده و گردشگران زیادی را جذب میکند.
پرسشهای مهم درباره کروکودیل ایرانی
خیر. برخلاف کروکودیل نیل، گاندو به انسان به عنوان شکار حمله نمیکند. مردم محلی بلوچستان قرنهاست که در کنار این کروکودیلها زندگی مسالمتآمیزی داشتهاند و حتی کودکان در آبهایی که گاندو در آن زندگی میکند شنا میکنند.
اولین قدم، آگاهیبخشی است. بسیاری از مردم از وجود این گونه در ایران بیخبرند. میتوان با یادگیری و انتشار اطلاعات درست درباره اهمیت و بیآزاری گاندو، به حفاظت از آن کمک کرد. همچنین حفظ منابع آبی و احترام به قوانین شکار و صید در منطقه، نقش کلیدی دارد.
خیر. گاندو یا کروکودیل مردابی، در بخشهایی از شبهقاره هند، پاکستان و ایران پراکنده است. اما جمعیت ایرانی آن، تنها جامعه کروکودیلها در ایران و یکی از غربیترین جمعیتهای این گونه در جهان است.
پاورقی
۱. IUCN: اتحادیه بینالمللی حفاظت از طبیعت (International Union for Conservation of Nature). سازمانی جهانی که وضعیت حفاظتی گونههای گیاهی و جانوری را بررسی و لیست قرمز گونههای در معرض تهدید را منتشر میکند.
۲. اکوتوریسم (Ecotourism): گونهای از گردشگری که بر پایه سفر مسئولانه به مناطق طبیعی، حفاظت از محیط زیست و بهبود زندگی مردم محلی استوار است. بازدید از منطقه حفاظتشده باهوکلات نمونهای از اکوتوریسم در ایران است.
۳. Crocodylus palustris: نام علمی گونه کروکودیل مردابی یا پوزهکوتاه است. «پالوستریس» در لاتین به معنای «مربوط به مرداب» است.
