یاختهٔ رشته‌دار: یاخته‌هایی در دیواره اسفنج که آب را به جریان درمی‌آورند.

یاخته‌های رشته‌دار: موتورهای پمپاژ آب در بدن اسفنج

اسفنج‌ها: جانورانی بدون اندام و نیازمند جریان آب

اسفنج‌ها جزو ساده‌ترین جانوران^۲ چندسلولی هستند. آن‌ها مغز، اعصاب، ماهیچه و حتی دستگاه گوارش واقعی ندارند! اما مانند همهٔ موجودات زنده به غذا و اکسیژن نیاز دارند و باید مواد زائد را دفع کنند. راه حل آن‌ها بسیار هوشمندانه است: ایجاد یک جریان آب دائم از درون بدن خود. این آب حاوی ذرات ریز غذایی و اکسیژن است و پس از عبور از بدن اسفنج، مواد زائد را نیز با خود خارج می‌کند. اما این جریان آب چگونه ایجاد می‌شود؟ پاسخ در سلول‌های بسیار خاصی است که دیوارهٔ حفره‌های داخلی اسفنج را می‌پوشانند.

ساختار و شکل یاخته رشته‌دار: یک سلول با دم مویی

یاخته رشته‌دار سلولی است که یک دم بلند و قابل تکان خوردن به نام تاژک^۳ دارد. دور این تاژک، پرده‌ی نازک و فنجانی شکلی از ریزه‌مژک^۴ قرار دارد. اگر بخواهیم آن را به چیزی در زندگی روزمره تشبیه کنیم، شبیه یک چتر بسته است که دستهٔ آن (تاژک) مدام در حال چرخش است. این ساختار ویژه، کلید ایجاد جریان آب است.

مکانیسم کار: چگونه یک سلول آب را پمپ می‌کند؟

کار این سلول‌ها بسیار منظم و گام‌به‌گام است:

گام اول: ایجاد جریان – تاژک هر یاخته رشته‌دار به طور دائم و هماهنگ با تاژک سلول‌های کناری خود می‌چرخد. این چرخش، دقیقاً مانند زمانی است که یک همزن را در یک لیوان آب می‌چرخانید، باعث کشیده شدن آب از پایین (از طریق منافذ اسفنج) به سمت ریزه‌مژک می‌شود.

گام دوم: فیلتر کردن و به دام انداختن غذا – ذرات ریز غذایی معلق در آب (مانند باکتری‌ها و جلبک‌های میکروسکوپی) به سمت ریزه‌مژک هدایت می‌شوند. ریزه‌مژک مانند یک تور چسبنده عمل می‌کند و این ذرات را به دام می‌اندازد.

گام سوم: هضم و انتقال – ذرات به دام افتاده، توسط سلول بلعیده و هضم می‌شوند. بخشی از مواد غذایی حاصل، به سلول‌های دیگر اسفنج نیز انتقال می‌یابد.

گام چهارم: خروج آب – آب تصفیه‌شده (که حالا مواد زائد سلولی نیز به آن اضافه شده) توسط همین جریان به سمت دهانهٔ خروجی بزرگ اسفنج (اسکولوم^۵) رانده شده و به بیرون تخلیه می‌شود.

اسفنج در خانه شما: مقایسه با فیلتر تصفیه آب

برای درک بهتر، می‌توانید سیستم اسفنج را با یک فیلتر تصفیه‌آب خانگی مقایسه کنید. در این مقایسه:

• آب لوله‌کشی مانند آب اقیانوس حاوی مواد ریز است.
• فیلتر تصفیه نقش بدنه و منافذ اسفنج را بازی می‌کند.
• پمپ برقی فیلتر دقیقاً همان کاری را می‌کند که یاخته‌های رشته‌دار انجام می‌دهند: ایجاد جریان و به حرکت درآوردن آب از داخل فیلتر. بدون پمپ، آب از فیلتر عبور نمی‌کند. بدون یاخته‌های رشته‌دار هم جریانی در اسفنج ایجاد نمی‌شود.
• ذرات آلاینده‌ای که روی فیلتر می‌مانند مانند ذرات غذایی هستند که روی ریزه‌مژک‌ها به دام می‌افتند.

پس اسفنج مانند یک فیلتر زنده است که موتور پمپاژ آن (یاخته‌های رشته‌دار) به‌جای برق، از انرژی غذایی که خودش به دام می‌اندازد، نیرو می‌گیرد!

وظایف چندگانه: این سلول‌ها فقط پمپ نیستند!

یاخته‌های رشته‌دار چندکاره هستند و علاوه بر پمپاژ آب، وظایف حیاتی دیگری بر عهده دارند:

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

^۱یاخته رشته‌دار (Choanocyte): سلول‌های مژه‌دار و فنجانی شکل در اسفنج‌ها که مسئول ایجاد جریان آب و جذب غذا هستند.
^۲جانوران (Animals): موجودات زندهٔ چندسلولی که برای تأمین انرژی غذامی‌خورند.
^۳تاژک (Flagellum): رشته‌ای طویل و متحرک در برخی سلول‌ها که برای حرکت یا ایجاد جریان به کار می‌رود.
^۴ریزه‌مژک (Collar): ساختاری متشکل از ریزرشته‌ها (میکروویلی) که دور تاژک یاخته رشته‌دار را احاطه کرده و مانند تور عمل می‌کند.
^۵اسکولوم (Osculum): دهانهٔ خروجی اصلی و بزرگ در بالای بدن اسفنج که آب فیلترشده از آن خارج می‌شود.
^۶پیناکوسیت (Pinacocyte): سلول‌های پوشانندهٔ لایهٔ خارجی و برخی حفره‌های داخلی اسفنج.
^۷آمبوسیت (Amoebocyte): سلول‌های متحرک و بی‌قاعده در میان‌لایه اسفنج که در گوارش، انتقال مواد و ترمیم نقش دارند.