بارش شهابی: آتشبازی طبیعت در آسمان شب
بارش شهابی از کجا میآید؟ داستان گرد و غبار و دنبالهدارها
تصور کن یک توپ بزرگ گلولهبرفی کثیف (مثل یک گلوله برف بزرگی که روی زمین غلتاندهای) در فضای سرد منظومه شمسی در حال حرکت است. این توپ، یک دنبالهدار است. وقتی دنبالهدارها به خورشید نزدیک میشوند، یخهای سطح آنها تبخیر میشود و مقدار زیادی ذرات ریز گرد و غبار و سنگ را در مسیر خود به جا میگذارند؛ درست مانند کسی که در حال دویدن باشد و خردههای نان از جیبش بریزد!
زمین در حرکت سالانه خود به دور خورشید، گاهی از میان این تودههای غبار و خردهسنگ رد میشود. ذرات ریز، با سرعت بسیار زیاد (چندین ده کیلومتر در ثانیه!) وارد جو زمین میشوند. برخورد این ذرات با مولکولهای هوا، باعث گرمایش و سوختن آنها در ارتفاع حدود 70 تا 100 کیلومتری از سطح زمین میشود. این رد نورانی و سریعی که میبینیم، یک شهاب یا «ستاره دنبالهدار» است.
معروفترین مهمانیهای سالانه آسمان
هر بارش شهابی نام و تاریخ مشخصی دارد. نام آنها معمولاً از صورت فلکی5 گرفته میشود که به نظر میرسد شهابها از آن ناحیه میآیند (کانون بارش6). در جدول زیر، معروفترین بارشها را میبینیم:
| نام بارش | زمان اوج (ماه شمسی) | نرخ ساعتی سرسویی(ZHR)7 | دنبالهدار مادر | ویژگی |
|---|---|---|---|---|
| برساوشی | مرداد | ~100 | سویفت-تاتل | پربارترین سالانه |
| جوزایی | آذر | ~150 | فیتون (3200) | شهابهای آهسته و پرنور |
| اسدی | آبان | ~15 | تمپل-تاتل | طوفانهای دورهای هر 33 سال |
| شلیاقی | فروردین-اردیبهشت | ~18 | تاچر | قدیمیترین بارش ثبتشده |
نرخ ساعتی سرسویی (ZHR) به ما میگوید در شرایط ایدهآل (آسمان کاملاً تاریک و کانون بارش در سمت الرأس) یک ناظر چند شهاب در ساعت میبیند. این عدد در عمل معمولاً کمتر است.
چگونه یک منجم آماتور شویم؟ راهنمای رصد بارش شهابی
برای دیدن بارش شهابی به هیچ تلسکوپ یا دوربین دوچشمی نیاز ندارید! بهترین ابزار، چشمان شما و مقداری صبر و حوصله است. مراحل ساده زیر را دنبال کنید:
۱. زمانبندی: تاریخ اوج بارش (مثلاً شب 21 و 22 مرداد برای بارش برساوشی) را پیدا کن. بهترین زمان برای رصد، نیمهشب به بعد است، زمانی که صورت فلکی کانون بارش کاملاً بالا آمده باشد.
۲. مکانیابی: به جایی برو که آلودگی نوری کمترین باشد. خارج از شهر، در یک پارک تاریک یا منطقهای کوهستانی ایدهآل است. هر چه آسمان تاریکتر باشد، شهابهای کمنورتر را هم خواهی دید.
۳. آماده شدن: یک زیرانداز یا صندلی تاشو، لباس گرم (حتی در تابستان)، یک نوشیدنی گرم و احتمالاً یک کیسه خواب همراه داشته باش. چشمهایت نیاز دارند حداقل 15-20 دقیقه با تاریکی سازگار شوند (تاریکدیده شدن).
۴. چگونه نگاه کنی: لازم نیست مستقیماً به سمت کانون بارش نگاه کنی. شهابها در همه جای آسمان پخش میشوند. به پهلو دراز بکش، به وسیعترین بخش آسمان نگاه کن و صبور باش. مثل این است که منتظر بمانی تا در یک آسمان پرستاره، ستارهها برایت چشمک بزنند و خط بکشند!
پرسشهای مهم و تصورات نادرست
پاورقی
1 بارش شهابی (Meteor Shower)
2 شهاب (Meteor): رد نورانی حاصل از سوختن ذره برخوردی در جو.
3 شهابسنگ (Meteorite): بقایای جامدی که از سوختن کامل یک شهاب در جو جان سالم به در برده و به زمین برخورد کند.
4 دنبالهدار (Comet): جرمی یخی و سنگی در منظومه شمسی که با نزدیک شدن به خورشید، گاز و غبار آزاد میکند و گاهی یک دنباله نورانی تشکیل میدهد.
5 صورت فلکی (Constellation): الگوهای فرضی از ستارهها که در فرهنگهای مختلف به شکل موجودات یا اشیا درآمدهاند.
6 کانون بارش (Radiant): نقطهای در آسمان که به نظر میرسد شهابهای یک بارش از آن خارج میشوند.
7 نرخ ساعتی سرسویی (Zenithal Hourly Rate - ZHR): حداکثر تعداد شهابی که یک ناظر در شرایط ایدهآل در ساعت میبیند.
