نقاط لرزهخیز ایران: غرب و جنوبغرب کشور چرا بیشتر میلرزد؟
ایران روی خط زلزله: یک موقعیت خاص جغرافیایی
تصور کن ایران مثل یک ماشین بزرگ است که بین چند صفحه۲ سنگی عظیم گیر افتاده است. این صفحهها دائماً در حال حرکت و برخورد آرام با یکدیگر هستند. مهمترین این برخوردها، فشار صفحه عربستان به ساره اوراسیا است. نتیجه این فشار مداوم، ایجاد چینخوردگیهای بزرگ مانند کوههای زاگرس و به وجود آمدن شکستگیهای عمیق در پوسته زمین به نام گسل است. زمانی که فشار از حد تحمل سنگها بیشتر شود، گسل ناگهان میجهد و انرژی ذخیره شده را به صورت امواج لرزهای آزاد میکند؛ یعنی همان زلزله. به همین دلیل است که حدود 90 درصد گستره ایران در معرض خطر زمینلرزه قرار دارد.
| نوع منطقه | نمونهها | دوره بازگشت زمینلرزه بزرگ | وضعیت |
|---|---|---|---|
| پرخطـر (لرزان) | جنوب البرز (تهران)، غرب و جنوبغرب (زاگرس) | هر 200 تا 300 سال | خطر بالا |
| کمخطـر (سفید) | نوار سنندج-سیرجان، کویر لوت، جنوب اهواز | هر 2000 تا 8000 سال | خطر پایین |
گسلهای اصلی در غرب و جنوبغرب ایران
گسلها مانند خطوط درزی روی پوست زمین هستند. در ایران بیش از ۵۷۵ گسل شناسایی شده که حدود ۱۲۰ مورد آن خطرناک و فعال محسوب میشوند. برخی از این گسلها آنقدر طولانی و مهم هستند که به آنها سامانه گسلی میگویند. سه سامانه بزرگ و خطرناک، مناطق غرب و جنوبغرب را تحت تأثیر قرار دادهاند:
۱. سامانه گسلی اصلی جوان زاگرس: این گسل طولانیترین سامانه گسلی ایران است که از مرز ایران و عراق (مریوان) شروع میشود و تا شمال بندرعباس ادامه مییابد. بسیاری از زمینلرزههای اخیر در استانهای کرمانشاه، لرستان و کهگیلویه و بویراحمد به فعالیت این گسل یا شاخههای مرتبط با آن نسبت داده میشود.
۲. سامانه گسلی مکران: این گسل در ساحل دریای عمان (جنوبشرقی کشور) قرار دارد و بسیار قدرتمند است. توانایی ایجاد زمینلرزههایی با بزرگی ۸ تا ۹ ریشتر را دارد. زلزلههای بزرگ در استان هرمزگان، مانند زلزلههای 2021 و 2022، ناشی از فعالیت این گسل هستند.
۳. سامانه گسلی قطر-کازرون: این گسل از خلیج فارس آغاز شده و به سمت استانهای بوشهر، فارس و کهگیلویه و بویراحمد کشیده میشود. زمینلرزههای مخرب در استان بوشهر، مانند زلزله 2013 "شُهُنبِه" که باعث کشتهشدن 37 نفر و ویرانی خانههای زیادی شد، به این سامانه مرتبط است.
داستان دو زلزله بزرگ: نمونههای عینی از غرب و جنوب
برای درک بهتر موضوع، نگاهی به دو زمینلرزه بزرگ و معاصر میاندازیم:
۱. زمینلرزه کرمانشاه (آبان 1396): این زلزله با بزرگی 7.3 ریشتر، یکی از بزرگترین زمینلرزههای ربع قرن اخیر ایران در غرب کشور بود. کانون آن در نزدیکی شهر سرپل ذهاب و در عمق کم زمین (حدود 11 کیلومتر) قرار داشت. عمق کم باعث شد تا انرژی زلزله بهطور کامل به سطح زمین برسد و تخریب گستردهای در شهرهای اطراف ایجاد کند، به طوری که لرزههای آن در 16 استان ایران و حتی چند کشور همسایه احساس شد.
۲. زمینلرزه هرمزگان (آبان 1400): این زلزله با بزرگی 6.4 ریشتر در نزدیکی شهر فین در استان هرمزگان رخ داد. این منطقه تحت تأثیر گسل مکران است. اگرچه بزرگی آن از زلزله کرمانشاه کمتر بود، اما نشان داد که سامانه گسلی مکران در جنوب نیز میتواند لرزههایی قدرتمند ایجاد کند.
آمادگی در برابر زلزله: دانشی که جان ما را نجات میدهد
با علم به اینکه ما در کشور و منطقهای لرزهخیز زندگی میکنیم، آمادگی مهمترین کلید مقابله با این پدیده است. این آمادگی چند سطح دارد:
الف) آمادگی فردی و خانوادگی: مانند داشتن یک کیت نجات (شامل آب، غذای فاسدنشدنی، چراغ قوه، باتری، داروهای ضروری)، شناسایی نقاط امن خانه (مثل زیر میزهای محکم یا کنار دیوارهای داخلی) و انجام تمرین منظم پناهگیری (مثل خم شو، پناه بگیر، صبر کن).
ب) ایمنی محل سکونت: بیشترین تلفات زلزله ناشی از فروریختن ساختمانها است. ساختمانهایی که بر اساس آییننامههای مهندسی زلزله ساخته شدهاند، حتی اگر در نزدیکی گسل باشند، احتمال فروریزی بسیار کمتری دارند. مقاومسازی ساختمانهای قدیمی یک ضرورت است.
ج) فناوریهای نوین: دانشمندان در حال توسعه سیستمهای هشدار سریع زلزله هستند. این سیستمها با شناسایی امواج اولیه غیرمخرب زلزله، میتوانند چند ثانیه تا دهها ثانیه قبل از رسیدن امواج مخرب، به مردم هشدار دهند تا در پناه بگیرند یا شریانهای حیاتی مانند خطوط گاز قطع شوند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. معمولاً پس از یک زمینلرزه اصلی، پسلرزههایی رخ میدهد که ممکن است برای روزها، هفتهها یا حتی ماهها ادامه یابد. این پسلرزهها میتوانند به ساختمانهای آسیبدیده در زلزله اصلی آسیب بیشتری وارد کنند. بنابراین حتی بعد از پایان لرزه اصلی، باید مراقب بود و تا زمانی که کارشناسان ایمنی ساختمان را تأیید نکردهاند، به ساختمانهای آسیبدیده وارد نشد.
پاسخ:خیر. با دانش کنونی بشر، هیچکس نمیتواند زمان دقیق (روز، ساعت) وقوع زلزله را پیشبینی کند. علم زلزلهشناسی فقط میتواند مناطق پرخطر را شناسایی و احتمال وقوع زلزله در بازههای زمانی طولانی (مثلاً 30 ساله) را برآورد کند. بنابراین به هر شایعهای درباره پیشبینی زمان زلزله اعتماد نکنید.
پاورقی
۱گسل (Fault): شکستگی یا ترک در پوسته زمین که در دو طرف آن جابجایی اتفاق افتاده است. گسلها محلهای اصلی وقوع زمینلرزهها هستند.
۲صفحه تکتونیکی (Tectonic Plate): قطعات عظیم و سخت پوسته زمین که روی لایههای نرمتر زیرین شناورند و با حرکت خود باعث ایجاد کوهها، گسلها و زمینلرزهها میشوند.
۳پسلرزه (Aftershock): زمینلرزههای کوچکتری که پس از یک زمینلرزه بزرگتر (اصلی) در همان منطقه رخ میدهند.
۴ریشتر (Richter Scale): یک مقیاس لگاریتمی برای بیان بزرگی (میزان انرژی آزاد شده) زمینلرزه.
