حرکت ورقه عربستان: رقص صفحهها و ساختن کوهها
زمین، مانند یک پازل متحرک
اگر بتوانیم همهٔ اقیانوسها را خشک کنیم و از فضا به زمین نگاه کنیم، متوجه میشویم پوستهٔ زمین یک تکه نیست، بلکه مانند تخممرغی ترکخورده، به قطعات بزرگی شکسته شده است. به این قطعات بزرگ صفحات زمینساختی یا ورقههای پوسته میگوییم. این صفحات بر روی لایهای نرمتر و داغتر به نام گوشته3 شناورند و به آرامی حرکت میکنند. سرعت حرکت آنها تقریباً برابر با سرعت رشد ناخنهای دست شماست، یعنی حدود 2 تا 5 سانتیمتر در سال! اما این حرکت در مقیاس میلیونها سال، نتایج چشمگیری مانند تشکیل کوهها و اقیانوسها دارد.
| نوع مرز | نحوه حرکت صفحات | پدیدههای ایجاد شده | مثال ملموس |
|---|---|---|---|
| همگرا (برخوردی) | دو صفحه به هم نزدیک میشوند و برخورد میکنند. | تشکیل کوه (مثل زاگرس)، زلزلههای شدید | تصادف دو ماشین اسباببازی و چینخوردگی کاپوت آنها |
| واگرا (جداشونده) | دو صفحه از هم دور میشوند. | تشکیل پوسته جدید، فوران آتشفشان زیر دریا | باز کردن یک زیپ یا کشیدن خمیر بازی از دو طرف |
| امتدادلغز (ترادیس) | دو صفحه در امتداد هم میلغزند. | زلزله (بدون ایجاد کوه) | مالیدن دو دست به هم یا لغزش دو کتاب کنار هم |
داستان برخورد: صفحه عربستان در برابر صفحه ایران
صفحه عربستان و صفحه ایران (بخشی از صفحه اوراسیا4) در مرز نوع اول، یعنی مرز همگرا، قرار دارند. تصور کنید دو لبهٔ یک فرش بزرگ را از دو طرف به سمت وسط فشار دهید. وسط فرش چین میخورد و بالا میآید. دقیقاً همین اتفاق برای پوستهٔ زمین در منطقهٔ برخورد این دو صفحه افتاده است. صفحهٔ عربستان همچون یک قطار بسیار کند، در حال حرکت به سمت شمال-شمال شرق و برخورد با فلات ایران است. نتیجهٔ این برخورد عظیم و مستمر، چینخوردگی لایههای سنگی و تشکیل کوههای مرتفع زاگرس در جنوب و غرب ایران است.
اما این برخورد یک فرآیند یکنواخت نیست. انرژی حاصل از فشار بین صفحات در سنگها ذخیره میشود و زمانی که سنگها دیگر تحمل فشار را ندارند، ناگهان میشکنند و انرژی آزاد میکنند. به این پدیده زلزله میگوییم. بنابراین، منطقه زاگرس یکی از لرزهخیزترین مناطق ایران و جهان است، چون مستقیماً روی این مرز برخوردی قرار دارد.
ردپای حرکت صفحه ها در زندگی ما و محیط اطراف
شاید فکر کنید این اتفاقات میلیونساله چه ربطی به زندگی امروز ما دارد؟ ارتباط آن بسیار مستقیم است! مثالهای ملموس:
- زلزله: همانطور که گفتیم، دلیل اصلی زمینلرزههای مکرر در غرب و جنوب ایران، همین حرکت و برخورد صفحات است. وقتی زمین میلرزد، در واقع شاهد لحظهای از این حرکت عظیم و باستانی هستیم.
- کوهزایی و منابع طبیعی: فرآیند چینخوردگی که کوههای زاگرس را ساخته، باعث شده است لایههای مختلف سنگ روی هم قرار گیرند. در میان این لایهها، منابع ارزشمندی مانند نفت و گاز به دام افتادهاند. بسیاری از میدانهای نفتی مهم ایران در همین منطقه زاگرس قرار دارند.
- آبوهوا و خاک: وجود کوههای بلند زاگرس مانند یک سد در مقابل ابرهای بارانزای مرطوب عمل میکند و باعث بارش برف و باران در دامنههای غربی آن میشود. این بارشها رودخانههای پرآب و خاک حاصلخیز را برای کشاورزی به ارمغان آوردهاند.
پس میبینید که چهرهٔ کنونی ایران، از کوهها و دشتها گرفته تا مخازن نفت و حتی الگوی زندگی مردم، همه و همه تحت تأثیر این حرکت آرام ولی تعیینکنندهٔ صفحه عربستان شکل گرفته است.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
بله، دقیقاً. در برخورد این دو صفحه، چون صفحه عربستان سنگینتر و چگالتر است، به زیر صفحه ایران (که سبکتر است) فرورانده میشود. این فرورانش5 باعث ذوب بخشی از سنگها در اعماق و ایجاد آتشفشانهایی در برخی نقاط میشود.
خیر، تا زمانی که گرمای درونی زمین (که موتور محرک این حرکات است) وجود دارد، صفحات به حرکت خود ادامه میدهند. البته سرعت و جهت آنها در مقیاس زمانی بسیار طولانی ممکن است تغییر کند.
بله. چون فشار بین صفحات عربستان و ایران ادامه دارد، فرآیند کوهزایی نیز هنوز فعال است و کوههای زاگرس بهطور بسیار کند در حال بلندتر شدن هستند. این بلندشدن اغلب با وقوع زمینلرزهها همراه است.
پاورقی
1ورقه (Plate): به قطعات بزرگ و سخت پوستهٔ زمین گفته میشود. معادل انگلیسی: Tectonic Plate یا Lithospheric Plate.
2زمینساخت صفحهای (Plate Tectonics): نظریهای علمی که حرکت این صفحات و نتایج حاصل از آن را توضیح میدهد.
3گوشته (Mantle): لایهای ضخیم و نیمهمذاب زیر پوستهٔ زمین که صفحات بر روی آن حرکت میکنند.
4صفحه اوراسیا (Eurasian Plate): صفحه زمینساختی بزرگی که قارههای اروپا و آسیا روی آن قرار دارند. فلات ایران بخشی از این صفحه محسوب میشود.
5فرورانش (Subduction): فرآیندی که در آن یک صفحه سنگینتر به زیر صفحه دیگر میرود. معادل انگلیسی: Subduction.
