نهاد چیست؟ هر آنچه باید درباره نهاد و نقش آن در جمله بدانید

نهاد یکی از دو بخش اصلی جمله است که درباره آن خبری می‌دهیم یعنی صاحب خبر است. نهاد شخصی یا چیزی است که کاری انجام می‌دهد یا صفتی به آن می‌دهیم.

هر بند (جمله ساده) دارای دو بخش نهاد و گزاره است. نهاد معمولا پیش از گزاره می‌آید و توسط آن تکمیل می‌شود.

تعریف نهاد چیست یکی از مهم‌ترین نکات آموزشی در درس فارسی دوره دبستان محسوب می‌شود. دانش‌آموزان از کلاس دوم دبستان تا ششم، با انواع نهاد آشنا می‌شوند و نحوه پیدا کردن آن در جمله را یاد می‌گیرند.

نهاد و گزاره در جمله

هر جمله از دو بخش اصلی تشکیل می‌شود. یکی از بخش‌ها آن چیزی است که درباره آن خبر می‌دهیم یا صفتی به آن می‌دهیم که با نام «نهاد» می‌شناسیم. بخش دیگر همان صفت یا خبری است که درباره نهاد می‌گوییم و «گزاره» نام دارد. پس نهاد و گزاره با این تعریف‌ها شناخته می‌شوند:

• نهاد: آن شخص یا چیزی که خبری درباره آن می‌دهیم یا نسبتی به آن می‌دهیم.

• گزاره: خبر یا صفتی که درباره نهاد بیان می‌کنیم.

مثال‌های نهاد جمله

•  علی به مدرسه رفت.

  • در این جمله، «علی» نهاد جمله است.

•  کتاب را خواندم.

  • در این جمله، «کتاب» نهاد جمله است.

•  ساعت پنج است.

  • در این جمله، «ساعت» نهاد جمله است.

•  دانش‌آموزان درس می‌خوانند.

  • در این جمله، «دانش‌آموزان» نهاد جمله است.

•  کشور ما آباد است.

  • در این جمله، «کشور ما» نهاد جمله است.

هسته اسمی و هسته فعلی در جمله

نهاد و گزاره می‌توانند در انواع گوناگون در جمله بیایند. در این انواع، نهاد می‌تواند یک کلمه یا گروهی از کلمه‌ها باشد و گزاره هم یک کلمه یا گروهی از کلمه‌ها است. در همه جمله‌ها، نهاد به‌صورت یک اسم یا گروه اسمی دیده می‌شود و گزاره هم یک فعل یا گروه فعلی است. به آن اسم یا فعل، هسته نهاد و هسته گزاره می‌گویند. درنتیجه نهاد همیشه هسته اسمی و گزاره همیشه هسته فعلی دارد.

بسته به اینکه یک یا چند کلمه برای نهاد و گزاره انتخاب شود، چهار حالت برای آن‌ها پیش می‌آید:

1. نهاد و گزاره فقط یک کلمه هستند. در این حالت، فقط هسته اسمی و هسته فعلی داریم.

   1. مثال: سارا رفت. در این جمله «سارا» نهاد و «رفت» گزاره است که هرکدام فقط یک هسته دارند.

2. نهاد فقط یک هسته و گزاره ترکیبی از هسته و وابسته است.

   1. مثال: حسین به مدرسه می‌رود. در این جمله «حسین» نهاد و فقط دارای هسته اسمی است. «به مدرسه می‌رود» همان خبری است که درباره نهاد می‌دهیم پس گزاره است. این گزاره، از یک هسته فعل یعنی همان «می‌رود» و وابسته‌های فعلی یعنی «به مدرسه»، تشکیل شده است. 

3. نهاد هسته و وابسته دارد و گزاره فقط به‌صورت هسته فعلی می‌آید.    

   1. مثال: دانش‌آموزان پایه ششم رفتند. نهاد در این جمله یک گروه اسمی است «دانش‌آموزان پایه ششم». گزاره فقط یک هسته فعلی دارد که همان «رفتند» است.

4. نهاد و گزاره از چند کلمه تشکیل شده‌اند. نهاد به‌صورت گروه اسمی و گزاره به‌صورت گروه فعلی می‌آید.

   1. مثال: دانش‌آموزان کلاس پنجم به مدرسه می‌روند. در این مثال، نهاد از یک گروه اسمی دارد. همان «دانش‌آموزان کلاس پنجم». گزاره هم به‌صورت گروه فعلی «به مدرسه می‌روند» آمده است.

تشخیص نهاد با مثال

همان‌طور که گفتیم، به کسی یا چیزی که کاری را انجام می دهد، نهاد می‌گویند. کسی یا چیزی که نسبتی به آن می‌دهیم هم نهاد است. برای تشخیص نهاد در جمله این سوال‌ها را درباره جمله بپرسید:

• چه کسی؟

• چه چیزی؟

مثال تشخیص نهاد

• علی کتاب را خواند.

  • چه کسی خواند؟ علی

  • پس کلمه علی در این جمله نهاد است.

•  علی به مدرسه رفت.

  • چه کسی رفت؟ علی

  • پس کلمه علی نهاد است

•  کتاب را خواندم.

  • چه کسی خواند؟ من

  • پس من نهاد است.

•  ساعت پنج است.

  • چه چیزی پنج است؟ ساعت

  • ساعت،‌ نهاد این جمله است.

•  دانش‌آموزان درس می‌خوانند.

  • چه کسی می‌خواند؟ دانش‌آموزان

  • در این جمله، «دانش‌آموزان» نهاد است.

•  کشور ما آباد است.

  • چه چیزی آباد است؟ کشور ما

  • پس در این جمله، «کشور ما» نهاد است.

انواع نهاد

نهاد در جمله به دو گونه تقسیم می‌شود: 

• فاعل

• مسند الیه

فاعل به‌عنوان نهاد

فاعل نهادی است که کاری انجام داده‌است. یعنی پیام بند یا جمله به انجام دادن کاری ارتباط پیدا می‌کند. معنی کلمه فاعل هم «انجام‌دهنده کار» است. پس در جمله‌هایی که فعل مربوط به انجام دادن کاری باشد، نهاد جمله همان فاعل است.

مثال فاعل به‌عنوان نهاد

• پرویز رفت.

  • پرویز فعل رفتن را انجام داده است. پس نهاد جمله یعنی پرویز، فاعل است.

• او کتاب می‌خواند.

  • فعل جمله نشان از کاری یعنی کتاب خواندن است. پس «او» نهاد و فاعل است.

• دانش‌آموزان درس می‌خوانند.

  • دانش‌آموزان که نهاد جمله هستند، کار درس خواندن را انجام می‌دهند. پس نهاد این جمله یعنی «دانش‌آموزان»، فاعل است.

فرق فاعل و نهاد

در بالا توضیح دادیم که فاعل یک نوع از نهاد است. بعضی وقت‌ها فاعل با نهاد اشتباه گرفته می‌شود. برای اینکه این تفاوت را بهتر درک کنید، این نکته را فراموش نکنید:

نکته: فاعل همیشه نهاد است، اما نهاد همیشه فاعل نیست.

نهاد فقط در جمله‌هایی که نشان از انجام دادن کاری داشته باشند، به‌صورت فاعل می‌آید. در جمله‌های دیگر، نهاد و فاعل یکی نیست. در ادامه با این نوع از جمله‌ها آشنا می‌شوید.

مسند الیه به‌عنوان نهاد

 مسندالیه نهادی است که صفت یا حالتی به آن نسبت داده می‌شود. در این جمله‌ها کاری انجام نمی‌شود و فقط «بودن» نهاد، همان خبری است که درباره آن می‌دهیم. در اغلب جمله‌هایی که نهاد به‌صورت مسند الیه می‌آید، فعل «است» دیده می‌شود.

مثال مسند الیه به‌عنوان نهاد

• سعید معلم است.

  • نهاد جمله یعنی سعید کاری انجام نمی‌دهد. پس در این جمله نهاد از نوع مسند الیه است.

• کتاب روی میز است.

  • کتاب هم کاری انجام نمی‌دهد و نوع فعل هم از نوع بودن یا همان «است» در جمله دیده می‌شود. درنتیجه نهاد یعنی کتاب، مسند الیه است.

نهاد پنهان چیست؟

در برخی جمله‌ها، نهاد به صورت صریح بیان نمی‌شود. یعنی شما با نگاه کردن به کلمه‌های جمله نمی‌توانید نهاد را پیدا کنید. نهاد پنهان به نهادی گفته می‌شود که جمله درباره آن است، اما خود کلمه نهاد در جمله دیده نمی‌شود. در این جمله‌ها هم با پرسیدن سوال چه چیزی یا چه کسی می‌توانید نهاد را پیدا کنید.

مثال نهاد پنهان

• امروز به مدرسه رفتم.

  • در این جمله اگر بپرسیم که چه کسی، جواب «من» است. البته کلمه «من در جمله دیده نمی‌شود. پس نهاد جمله نهاد پنهاد محسوب می‌شود و همان کلمه «من» است.

• کتاب را از من قرض گرفتی.

  • چه کسی کتاب را قرض گرفت؟ «تو». نهاد جمله تو بوده اما در جمله نهان است.