گسل‌های ایران: شکستگی‌های بزرگ زمین‌ساختی
گسل چیست و چگونه تشکیل می‌شود؟
برای درک گسل‌های ایران، ابتدا باید بدانیم یک گسل چیست. پوسته‌ی زمین از قطعات عظیمی به نام صفحه‌های زمین‌ساختی تشکیل شده که مانند قطعات یک پازل شناور هستند. این صفحه‌ها به آرامی حرکت می‌کنند. وقتی فشار بین این صفحه‌ها زیاد می‌شود، سنگ‌ها در امتداد یک سطح می‌شکنند. به این شکستگی‌ها گسل می‌گویند.
حرکت در امتداد یک گسل می‌تواند به چند شکل باشد: افقی، عمودی یا مایل. این حرکت‌ها منجر به ایجاد انواع مختلف گسل مانند گسل امتدادلغز۵ و گسل معکوس۶ می‌شود.
نقشه گسل‌های ایران و مناطق اصلی
ایران بر روی یکی از فعال‌ترین کمربندهای کوهزایی و لرزه‌خیز جهان قرار دارد. مهم‌ترین مناطق گسل‌خیز ایران عبارت‌اند از:
| منطقه | ویژگی‌های اصلی | مهم‌ترین گسل‌ها |
|---|---|---|
| کوهزایی زاگرس | فشرده‌شدگی و چین‌خوردگی شدید | گسل اصلی زاگرس، گسل کازرون |
| کوهزایی البرز | فعالیت لرزه‌خیزی بسیار بالا | گسل شمال تهران، گسل مشا |
| مرکز و شرق ایران | گسل‌های امتدادلغز اصلی | گسل داورز، گسل نهبندان |
گسل زاگرس: طویل‌ترین و فعال‌ترین مجموعه
رشته‌کوه زاگرس، میزبان طویل‌ترین و فعال‌ترین سیستم گسلی ایران است. این منطقه نتیجه‌ی برخورد مستقیم صفحه‌ی عربستان با بخش ایرانی صفحه‌ی اوراسیا است. در این برخورد، صفحه‌ی عربستان به زیر ایران می‌رود و لبه‌ی آن خرد شده و چین‌های زیادی را ایجاد می‌کند. گسل‌های این منطقه اغلب از نوع معکوس هستند.
زلزله‌های متعددی در تاریخ معاصر ایران در این ناحیه رخ داده‌اند، مانند زلزله‌ی ویرانگر بم. فعالیت این گسل‌ها علاوه بر خطر زلزله، بر شکل‌گیری مخازن نفت و گاز نیز تأثیر مستقیم داشته است. بسیاری از میادین نفتی بزرگ ایران درست در همین منطقه‌ی گسل‌خورده قرار گرفته‌اند.
گسل البرز و خطر لرزه‌خیزی برای کلان‌شهرها
کوه‌های البرز، مانند دیواری در شمال ایران، نتیجه‌ی فشرده‌شدگی شدید پوسته هستند. گسل‌های این منطقه، مانند گسل شمال تهران و گسل مشا، از جمله خطرناک‌ترین گسل‌های جهان محسوب می‌شوند؛ چرا که کلان‌شهرهایی مانند تهران، کرج و سایر شهرهای پرجمعیت در مجاورت یا حتی روی این گسل‌ها ساخته شده‌اند.
این گسل‌ها توانایی ایجاد زلزله‌هایی با بزرگی 7 ریشتر و بیشتر را دارند. دانشمندان با مطالعه‌ی تاریخچه‌ی زمین‌لرزه‌های قدیمی (دیرینه‌لرزه‌شناسی۷) سعی می‌کنند دوره‌ی بازگشت این زلزله‌های بزرگ را تخمین بزنند تا برای آینده آماده باشند.
زلزله و زندگی ما: از ساخت‌وساز تا آمادگی
گسل‌ها پدیده‌های زمین‌شناسی دور از دسترسی نیستند که فقط دانشمندان به آن‌ها فکر کنند. آن‌ها مستقیماً بر زندگی ما تأثیر می‌گذارند. مهم‌ترین تأثیر آن‌ها، وقوع زلزله است. اما ما چگونه می‌توانیم با این خطر زندگی کنیم؟
ساخت‌وساز ایمن: اولین و مهم‌ترین قدم، رعایت اصول ساختمان‌سازی است. ساختمان‌ها باید انعطاف‌پذیر باشند تا در برابر لرزش‌های زمین مقاومت کنند. مهندسان از فرمول‌هایی برای محاسبه‌ی نیروی زلزله استفاده می‌کنند. به عنوان یک مثال ساده، نیروی برشی پایه۸ که یک ساختمان باید تحمل کند را می‌توان با رابطه‌ای ساده‌شده نشان داد: $ V = C \cdot W $ که در آن $ W $ وزن ساختمان و $ C $ ضریبی است که به شدت زلزله و نوع خاک بستگی دارد.
آمادگی همگانی: داشتن یک طرح خانواده برای مواقع اضطراری، تهیه‌ی کیف کمک‌های اولیه و انجام مانورهای منظم "پناهگیری صحیح" (مانند پناه گرفتن زیر میزهای محکم) می‌تواند جان بسیاری را نجات دهد.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. بسیاری از گسل‌ها "غیرفعال" هستند و برای هزاران سال هیچ حرکتی نداشته‌اند. گسل‌های "فعال" هستند که پتانسیل ایجاد زمین‌لرزه را دارند. حتی روی گسل‌های فعال نیز زلزله همیشه در حال وقوع نیست؛ انرژی برای ده‌ها یا صدها سال ذخیره می‌شود و سپس در یک لحظه آزاد می‌گردد.
خیر. با دانش کنونی بشر، پیش‌بینی دقیق زمان، مکان و بزرگی یک زمین‌لرزه‌ی خاص غیرممکن است. علم زلزله‌شناسی به جای پیش‌بینی، بر روی پیش‌بینی پهنه‌ای متمرکز است؛ یعنی تعیین مناطقی که در آینده‌ی نزدیک یا دور، احتمال وقوع زلزله‌ی بزرگ در آن‌ها بیشتر است. این کار با مطالعه‌ی تاریخچه‌ی گسل‌ها و اندازه‌گیری تنش‌های موجود انجام می‌شود.
اگرچه خطر زلزله را به همراه دارند، اما گسل‌ها در شکل‌دهی به چشماندازهای زیبا و ایجاد منابع طبیعی ارزشمند نقش اساسی داشته‌اند. بسیاری از چشمه‌های آب معدنی، دره‌های عمیق و کوه‌های مرتفع به دلیل وجود گسل‌ها به وجود آمده‌اند. همچنین، حرکت گسل‌ها می‌تواند سنگ‌های پوششی۹ را جابه‌جا کند و مسیری برای مهاجرت نفت و گاز به سمت بالا و تشکیل مخازن زیرزمینی ایجاد نماید.
گسل‌های ایران، از زاگرس تا البرز، بخشی جدایی‌ناپذیر از جغرافیای طبیعی و خطرات طبیعی این سرزمین هستند. درک این پدیده‌های زمین‌ساختی به ما کمک می‌کند تا بپذیریم در کشوری زلزله‌خیز زندگی می‌کنیم و این پذیرش، اولین قدم برای "زندگی ایمن با زلزله" است. مسئولیت ما در قبال این خطر، نه ترس و انفعال، بلکه آمادگی، آگاهی و ساخت‌وساز مسئولانه است. با رعایت اصول فنی و افزایش فرهنگ ایمنی، می‌توانیم تاب‌آوری جامعه‌ی خود را در برابر این پدیده‌ی طبیعی افزایش دهیم.
پاورقی
۱ زمین‌ساختی (Tectonics): شاخه‌ای از زمین‌شناسی که به مطالعه‌ی حرکات و تغییرشکل‌های پوسته‌ی زمین می‌پردازد.
۲ اوراسیا (Eurasian Plate): صفحه‌ی زمین‌ساختی بزرگی که قاره‌های اروپا و آسیا را در بر می‌گیرد.
۳ عربستان (Arabian Plate): صفحه‌ی زمین‌ساختی که شامل شبه‌جزیره‌ی عربستان است و به سمت شمال در حرکت است.
۴ گسل (Fault): شکستگی در سنگ‌های پوسته‌ی زمین که در امتداد آن جابه‌جایی قابل توجهی رخ داده است.
۵ گسل امتدادلغز (Strike-slip fault): گسلی که در آن بلوک‌های سنگی عمدتاً به صورت افقی در کنار یکدیگر می‌لغزند.
۶ گسل معکوس (Reverse fault): گسلی که در آن بلوک بالایی نسبت به بلوک پایینی به سمت بالا حرکت می‌کند (نتیجه‌ی فشار و فشرده‌شدگی).
۷ دیرینه‌لرزه‌شناسی (Paleoseismology): علمی که به مطالعه‌ی زمین‌لرزه‌های گذشته با استفاده از شواهد زمین‌شناسی می‌پردازد.
۸ نیروی برشی پایه (Base Shear): نیروی جانبی کل که در هنگام زلزله در قاعده‌ی ساختمان اعمال می‌شود.
۹ سنگ پوششی (Cap Rock): لایه‌ای نفوذناپذیر از سنگ که مانع از خروج نفت و گاز از مخزن می‌شود.
