سیتوپلاسم: دنیای شگفت‌انگیز درون سلول
سیتوپلاسم چیست و چه شکلی دارد؟
اگر یک سلول را مانند یک تخم مرغ نیمرو در نظر بگیریم، سفیده‌ی تخم مرغ نقش سیتوپلاسم را بازی می‌کند. این ماده، شفاف و غلیظ است و حالت نیمه مایع دارد. همه‌ی قسمت‌های مهم سلول، در داخل این ماده‌ی ژلاتینی شناورند. به این قسمت‌های مهم، اندامک می‌گوییم. سیتوپلاسم مانند خانه‌ای است که همه‌ی اتاق‌ها (اندامک‌ها) و وسایل (مواد غذایی و دیگر مولکول‌ها) در آن قرار گرفته‌اند.
اجزای اصلی تشکیل‌دهنده سیتوپلاسم
سیتوپلاسم از دو بخش اصلی تشکیل شده است:
| نام جزء | توضیح | مثال |
|---|---|---|
| سیتوسل۳ | مایع غلیظ و شفافی که بیشتر حجم سیتوپلاسم را تشکیل می‌دهد. مانند آبِ درون یک کاسه ژله است. | مایع داخل یک بسته بستنی |
| اندامک‌ها۲ | اجزای کوچک و تخصص‌یافته‌ای که کارهای مختلف سلول را انجام می‌دهند و در سیتوسل شناورند. | اتاق‌های مختلف یک خانه |
اندامک‌های مهم درون سیتوپلاسم
اندامک‌ها مانند اعضای یک کارخانه هستند که هر کدام وظیفه‌ی خاصی بر عهده دارند. در جدول زیر با برخی از مهم‌ترین آن‌ها آشنا می‌شویم:
| نام اندامک | وظیفه | مثال در زندگی واقعی |
|---|---|---|
| هسته۴ | فرمانده سلول است و دستورات لازم را صادر می‌کند. | مغز یک کارخانه |
| میتوکندری۵ | انرژی مورد نیاز سلول را تولید می‌کند. | نیروگاه یا باتری |
| ریبوزوم۶ | پروتئین‌های مورد نیاز سلول را می‌سازد. | کارگران ساختمانی |
| واکوئل۷ | مواد غذایی، آب و مواد زائد را ذخیره می‌کند. | انبار یا کمد |
سیتوپلاسم در عمل: یک مثال ساده
فرض کنید شما یک کارخانه‌ی تولید اسباب‌بازی دارید. ساختمان کارخانه، خود سلول است. سیتوپلاسم، فضای داخل این ساختمان است که همه‌ی ماشین‌آلات (اندامک‌ها)، مواد اولیه و کارگران در آن قرار دارند. مواد اولیه از دروازه‌ی سلول (غشای سلولی) وارد این فضا می‌شوند. سپس در همین فضا، توسط ماشین‌آلات مختلف به اسباب‌بازی (مثلاً پروتئین) تبدیل شده و در انبار (واکوئل) ذخیره یا از سلول خارج می‌شوند. همه‌ی این فعالیت‌ها در فضای سیتوپلاسم امکان‌پذیر است.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. سیتوپلاسم یک ماده‌ی نیمه جامد و بسیار سازمان‌یافته است. اگرچه بخش عمده‌ی آن را آب تشکیل می‌دهد، اما پر از پروتئین‌ها، چربی‌ها، قندها و نمک‌های مختلف است که به آن غلظت و حالت ژلاتینی می‌دهند.
بله، تمام سلول‌های زنده، از کوچکترین باکتری گرفته تا سلول‌های بزرگ بدن انسان، دارای سیتوپلاسم هستند. سیتوپلاسم برای انجام فعالیت‌های حیاتی سلول ضروری است.
پروتوپلاسم۸ به کل محتویات زنده‌ی داخل سلول (شامل سیتوپلاسم و هسته) گفته می‌شود. در واقع سیتوپلاسم بخشی از پروتوپلاسم است که هسته را در بر نمی‌گیرد.
پاورقی
۱سیتوپلاسم (Cytoplasm): به تمام محتویات درون یک سلول به جز هسته گفته می‌شود که شامل سیتوسل و اندامک‌ها است.
۲اندامک (Organelle): ساختارهای تخصص‌یافته‌ای درون سلول که هر کدام وظیفه‌ی خاصی را انجام می‌دهند؛ مانند میتوکندری یا ریبوزوم.
۳سیتوسل (Cytosol): بخش مایع سیتوپلاسم که اندامک‌ها در آن شناورند.
۴هسته (Nucleus): اندامک بزرگی که اطلاعات ژنتیکی سلول را در خود نگهداری می‌کند و فعالیت‌های سلول را کنترل می‌نماید.
۵میتوکندری (Mitochondrion): اندامکی که با شکستن مواد غذایی، انرژی لازم برای سلول را تولید می‌کند.
۶ریبوزوم (Ribosome): اندامک کوچکی که مسئول ساخت پروتئین در سلول است.
۷واکوئل (Vacuole): اندامک کیسه‌مانندی که برای ذخیره‌ی آب، مواد غذایی و مواد زائد استفاده می‌شود.
۸پروتوپلاسم (Protoplasm): به تمام مواد زنده‌ی تشکیل‌دهنده‌ی یک سلول، شامل سیتوپلاسم و هسته، پروتوپلاسم گفته می‌شود.
