فرسایش: هنر پنهان طبیعت در شکل‌دهی به زمین
عوامل اصلی فرسایش
فرسایش توسط چند نیروی اصلی طبیعت انجام می‌شود. هر کدام از این عوامل به روش مخصوص به خود روی سنگ‌ها و خاک اثر می‌گذارند و شکل زمین را تغییر می‌دهند.
| عامل فرسایش | توضیح | مثال ملموس |
|---|---|---|
| فرسایش آبی | نیروی آب در حال حرکت مانند رودخانه‌ها و باران، ذرات خاک و سنگ را می‌شوید و با خود می‌برد. | ایجاد شیارهای کوچک در خاک باغچه پس از باران شدید. |
| فرسایش بادی | باد ذرات ریز خاک و ماسه را از زمین بلند کرده و به سنگ‌ها می‌کوبد که به تدریج آن‌ها را می‌ساید. | ساییده شدن شیشهٔ پنجره‌های خانه‌های نزدیک به بیابان توسط ذرات ماسه. |
| فرسایش یخی | یخچال‌های طبیعی۲ با حرکت کند خود، سنگ‌های کف و کناره‌های مسیر را خرد و خراش می‌دهند. | ایجاد دره‌های U شکل در کوه‌ستان‌های بلند. |
| فرسایش دمایی | گرما و سرمای متوالی باعث انبساط و انقباض سنگ‌ها شده و ترک‌هایی در آن‌ها ایجاد می‌کند که سرانجام می‌شکنند. | ترک خوردن سنگ‌فرش پیاده‌رو در زمستان به دلیل یخ‌زدگی آب درون ترک‌ها. |
مراحل فرسایش چگونه است؟
فرسایش معمولاً در چند مرحلهٔ پشت سر هم اتفاق می‌افتد. ابتدا سنگ‌ها ضعیف و خرد می‌شوند، سپس ذرات از جای خود کنده شده و در نهایت به محل جدیدی منتقل می‌شوند.
- هوازدگی۳: در این مرحله، سنگ‌ها در جای خود و بدون جابه‌جایی، خرد و تجزیه می‌شوند. هوازدگی می‌تواند فیزیکی (مانند ترک خوردن بر اثر یخ‌زدگی) یا شیمیایی (مانند زنگ زدن) باشد.
- جابه‌جایی: پس از خرد شدن، عوامل طبیعی مانند آب و باد، این ذرات ریز را از محل اصلی خود بلند کرده و حمل می‌کنند.
- نهشت۴: وقتی سرعت آب یا باد کم می‌شود، دیگر نمی‌تواند ذرات را حمل کند، در نتیجه آن‌ها را در محل جدیدی رها می‌کند. به این مرحله نهشت یا رسوب‌گذاری می‌گویند.
برای مثال، وقتی آب باران از یک تپهٔ بدون گیاه جاری می‌شود، اول خاک سست را از جا می‌کند (هوازدگی و جابه‌جایی)، سپس آن را به پایین تپه می‌برد و در آنجا خاک رها می‌شود (نهشت).
فرسایش در زندگی ما
شاید فکر کنی فرسایش فقط در طبیعت وحشی رخ می‌دهد، اما اثرات آن را می‌توانی در اطراف خودت هم ببینی.
- کم شدن خاک حاصلخیز مزرعه‌ها: اگر از زمین‌های کشاورزی به خوبی محافظت نشود، باران و باد خاک ارزشمند رویی آن را می‌برد و کشاورزی را سخت می‌کند.
- عمیق‌تر شدن رودخانه‌ها: آب رودخانه دائماً در حال ساییدن کف و دیواره‌های خود است که به این کار حفر می‌گویند. این فرآیند می‌تواند باعث شود پل‌ها بی‌ثبات شوند.
- شکل‌گیری غارهای آهکی: آب باران که کمی اسیدی است، وقتی از سنگ آهک عبور می‌کند، آن را در خود حل می‌کند و به تدریج غارهای عظیم و قندیل‌های زیبا را به وجود می‌آورد. این یک نوع فرسایش شیمیایی است.
- فرسایش سواحل: امواج دریا دائماً به ساحل برخورد می‌کنند و ماسه‌ها را با خود به دریا می‌برند. به همین دلیل است که ممکن است خط ساحلی در طول سال‌ها عقب‌تر برود.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاسخ: خیر. این دو با هم تفاوت دارند. هوازدگی فقط به خرد و تجزیه شدن سنگ‌ها در جای خود گفته می‌شود. اما فرسایش شامل جابه‌جایی این مواد خرد شده نیز می‌شود. هوازدگی اغلب مقدمه‌ای برای فرسایش است.
پاسخ: نه لزوماً. فرسایش یک فرآیند طبیعی و ضروری برای شکل‌دهی به مناظر زیبای زمین است. اما وقتی فعالیت‌های انسان (مانند قطع درختان یا کشاورزی نادرست) سرعت آن را خیلی زیاد کند، می‌تواند باعث نابودی خاک حاصلخیز و ایجاد خسارت شود.
پاسخ: کاشتن درختان و گیاهان بهترین راه است. ریشه‌های گیاهان مانند تور عمل می‌کنند و خاک را محکم در جای خود نگه می‌دارند. ساختن دیوارهای سنگی در دامنه‌های شیب‌دار و شخم زدن صحیح زمین نیز از روش‌های دیگر است.
پاورقی
۱فرسایش (Erosion): به فرآیند طبیعی ساییده شدن، خرد شدن و جابه‌جایی سنگ‌ها و خاک توسط عوامل مختلف مانند آب، باد و یخ گفته می‌شود.
۲یخچال طبیعی (Glacier): توده‌ای عظیم از یخ که به آرامی در اثر نیروی گرانش روی خشکی حرکت می‌کند.
۳هوازدگی (Weathering): فرآیند تجزیه و خرد شدن سنگ‌ها و کانی‌ها در محل خود، بدون آنکه جابه‌جا شوند.
۴نهشت (Deposition): مرحله‌ای از فرسایش که در آن مواد حمل شده (مانند خاک و ماسه) در یک محل جدید رها می‌شوند.
