زمین‌لرزه: لرزش ناگهانی زمین
زمین چگونه می‌لرزد؟
پوسته زمین مانند یک پازل از قطعات بزرگ به نام صفحات تکتونیکی2 تشکیل شده است. این صفحات به آرامی روی لایه‌های نرم‌تر زیرین حرکت می‌کنند. وقتی لبه‌های این صفحات به هم قفل شوند، انرژی در آن‌ها ذخیره می‌شود. زمانی که فشار بیش از حد شود، صفحات به صورت ناگهانی آزاد شده و انرژی به شکل امواج لرزه‌ای در همه جهت‌ها پخش می‌شود. این همان چیزی است که ما به عنوان زمین‌لرزه احساس می‌کنیم.
برای درک بهتر، یک کش پلاستیکی را تصور کنید. اگر آن را بکشید و رها کنید، انرژی ذخیره شده در آن به صورت ناگهانی آزاد می‌شود. زمین‌لرزه نیز مکانیسم مشابهی دارد، اما در مقیاسی بسیار بزرگ‌تر.
انواع امواج زمین‌لرزه
انرژی زمین‌لرزه توسط امواج مختلفی منتقل می‌شود. این امواج را می‌توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد:
| نام موج | سرعت حرکت | نحوه تأثیر | قابلیت عبور |
|---|---|---|---|
| امواج داخلی (P)5 | 6 کیلومتر بر ثانیه | فشرده‌سازی و انبساط | از جامدات و مایعات |
| امواج داخلی (S)6 | 3.5 کیلومتر بر ثانیه | حرکت عمود بر جهت موج | فقط از جامدات |
| امواج سطحی (Rayleigh)7 | 2-3 کیلومتر بر ثانیه | حرکت دایره‌ای مانند امواج دریا | فقط در سطح زمین |
امواج P سریع‌تر هستند و اولین موجی هستند که توسط دستگاه‌های لرزه‌نگار8 ثبت می‌شوند. امواج S کندتر هستند اما معمولاً باعث آسیب بیشتری می‌شوند. امواج سطحی نیز اگرچه کند هستند، اما مسئول بیشترین خرابی‌ها در نزدیکی مرکز سطحی زمین‌لرزه می‌باشند.
چگونه بزرگی زمین‌لرزه را اندازه می‌گیریم؟
برای اندازه‌گیری قدرت یک زمین‌لرزه از دو مقیاس اصلی استفاده می‌شود: بزرگی9 و شدت10. بزرگی، مقدار انرژی آزاد شده در کانون زمین‌لرزه را نشان می‌دهد، در حالی که شدت، میزان تأثیر و خرابی در یک مکان خاص را توصیف می‌کند.
مقیاس معروف بزرگی، ریشتر11 نام دارد. این یک مقیاس لگاریتمی است، به این معنی که افزایش یک واحدی در مقیاس ریشتر، نشان‌دهنده افزایش ده برابری در دامنه امواج و تقریباً ۳۲ برابر شدن انرژی آزاد شده است. رابطه انرژی با بزرگی را می‌توان به صورت زیر نشان داد:
در این فرمول، E انرژی بر حسب erg و M بزرگی زمین‌لرزه در مقیاس ریشتر است.
مثلاً یک زمین‌لرزه با بزرگی 6 ریشتر، تقریباً 32 برابر یک زمین‌لرزه با بزرگی 5 ریشتر انرژی آزاد می‌کند.
ایمنی در برابر زمین‌لرزه: از خانه تا مدرسه
آمادگی برای زمین‌لرزه می‌تواند جان ما را نجات دهد. مهم است که بدانیم قبل، حین و بعد از زمین‌لرزه چه کارهایی باید انجام دهیم.
| مرحله | اقدامات کلیدی | نمونه عملی |
|---|---|---|
| قبل از زمین‌لرزه | مشخص کردن مکان‌های امن، تهیه کیت کمک‌های اولیه | ثبت کردن زیر میزهای محکم و دور از پنجره‌ها |
| در حین زمین‌لرزه | پناه‌گیری، محافظت از سر و گردن | اجرای مانور «گرفتن، پوشاندن، نگه‌داشتن»12 |
| بعد از زمین‌لرزه | خروج ایمن، بررسی وضعیت اطراف، کمک به دیگران | خروج از ساختمان در صورت ایمن بودن مسیر و دوری از سیم‌های برق |
یک مثال ساده: اگر در مدرسه هستید، زیر میز محکمی پناه بگیرید و پایه‌های آن را با دست محکم نگه دارید. از پنجره‌ها، قفسه‌های کتاب و لوسترها فاصله بگیرید.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر، با تکنولوژی فعلی، پیش‌بینی دقیق زمان، مکان و بزرگی یک زمین‌لرزه خاص غیرممکن است. دانشمندان می‌توانند پیش‌بینی‌های بلندمدت ارائه دهند و مشخص کنند که کدام مناطق در معرض خطر بیشتری هستند، اما نمی‌توانند بگویند که دقیقاً چه روزی رخ خواهد داد. به همین دلیل است که همیشه باید آماده بود.
بله، ایران بر روی کمربند کوهزایی آلپ-هیمالیا قرار دارد که یک ناحیه بسیار فعال از نظر لرزه‌خیزی است. مناطق کوهستانی مانند البرز و زاگرس، حاشیه فلات ایران و نواحی نزدیک به گسل‌های بزرگ مانند گسل شمال تهران، گسل مشا و گسل زاگرس، از جمله مناطق پرخطر محسوب می‌شوند. تقریباً بیشتر نقاط کشور در معرض خطر زمین‌لرزه قرار دارند.
پسلرزه، زمین‌لرزه‌های کوچک‌تری هستند که پس از زمین‌لرزه اصلی (لرزه اصلی15) در همان منطقه رخ می‌دهند. این لرزه‌ها می‌توانند برای روزها، ماه‌ها یا حتی سال‌ها ادامه یابند. پیش‌لرزه نیز زمین‌لرزه‌های کوچک‌تری هستند که گاهی (و نه همیشه) قبل از زمین‌لرزه اصلی اتفاق می‌افتند. تشخیص یک لرزه به عنوان پیش‌لرزه، معمولاً تنها پس از وقوع لرزه اصلی امکان‌پذیر است.
پاورقی
1 Earthquake: لرزش ناگهانی و سریع زمین.
2 Tectonic Plates: صفحات عظیم و متحرک سنگ‌سخت که پوسته زمین را تشکیل می‌دهند.
3 Hypocenter (Focus): نقطه مبدأ شکست در عمق زمین.
4 Epicenter: تصویر عمودی کانون بر روی سطح زمین.
5 Primary Waves (P-Waves): سریع‌ترین امواج لرزه‌ای که باعث تغییر حجم مواد می‌شوند.
6 Secondary Waves (S-Waves): امواجی که کندتر از P حرکت کرده و باعث تغییر شکل مواد می‌شوند.
7 Rayleigh Waves: نوعی موج سطحی که حرکت بیضی‌شکل در سطح زمین ایجاد می‌کند.
8 Seismograph: دستگاهی برای ثبت حرکات زمین.
9 Magnitude: معیاری کمی برای سنجش انرژی آزاد شده در کانون زمین‌لرزه.
10 Intensity: معیاری کیفی برای توصیف اثرات زمین‌لرزه در یک مکان خاص.
11 Richter Scale: یک مقیاس لگاریتمی برای بیان بزرگی زمین‌لرزه.
12 Drop, Cover, and Hold On: یک مانور استاندارد ایمنی در حین زمین‌لرزه.
13 Aftershock: زمین‌لرزه‌های کوچک‌تری که پس از زمین‌لرزه اصلی می‌آیند.
14 Foreshock: زمین‌لرزه‌های کوچک‌تری که ممکن است قبل از زمین‌لرزه اصلی رخ دهند.
15 Mainshock: بزرگ‌ترین زمین‌لرزه در یک دنباله لرزه‌ای.
