مرز واگرا: جایی که زمین جوان می‌شود
زمین، یک پازل متحرک
پوستهٔ زمین مانند یک پازل عظیم از قطعاتی به نام صفحات تکتونیکی۵ تشکیل شده است. این صفحات بر روی لایه‌ای نیمه مذاب به نام سست‌کره۶ شناور هستند و به آرامی حرکت می‌کنند. مرزهای بین این صفحات سه نوع اصلی دارند: همگرا، واگرا و گذرا. در این مقاله، تمرکز ما بر روی مرزهای واگرا است، جایی که صفحات از یکدیگر دور می‌شوند.
| نوع مرز | حرکت صفحات | پدیده‌ی زمین‌شناسی شاخص |
|---|---|---|
| واگرا | دور شدن از هم | تشکیل پوسته جدید، پشته‌های میانی اقیانوسی |
| همگرا | نزدیک شدن به هم | کوه‌زایی، تشکیل گودال اقیانوسی |
| گذرا | لغزش کناری | گسل‌های امتدادلغز مانند گسل سن آندریاس |
گسترش بستر اقیانوس: موتور ساخت زمین‌های جدید
مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین مثال برای یک مرز واگرا، پشته‌های میانی اقیانوسی۷ هستند. این رشته‌کوه‌های عظیم زیرآبی، طولی بیش از 60,000 کیلومتر دارند و کل کرهٔ زمین را دور می‌زنند. در مرکز این پشته‌ها، یک درزه۸ یا شکاف بزرگ وجود دارد. با دور شدن صفحات از هم در دو سوی این درزه، مواد مذاب از سست‌کره به سمت بالا حرکت کرده و این فضا را پر می‌کنند. این مواد مذاب که ماگما نام دارند، سرد و جامد شده و پوستهٔ اقیانوسی جدید را تشکیل می‌دهند. این فرآیند مداوم، "گسترش بستر اقیانوس" نامیده می‌شود.
ریفت‌های قاره‌ای: تولد یک اقیانوس جدید
مرزهای واگرا فقط در اقیانوس‌ها وجود ندارند. آن‌ها می‌توانند یک قاره را نیز بشکافند. به این پدیده ریفت۹ یا شکاف قاره‌ای می‌گویند. در این حالت، پوستهٔ قاره‌ای نازک شده و شکاف برمی‌دارد و یک درهٔ بزرگ و عمیق به نام درهٔ گرابن۱۰ تشکیل می‌شود. بهترین مثال برای این پدیده، "درهٔ شکاف بزرگ"۱۱ در شرق آفریقا است. با ادامهٔ این فرآیند در طی میلیون‌ها سال، آب دریا به این دره نفوذ می‌کند و اگر دور شدن صفحات ادامه یابد، سرانجام یک اقیانوس جدید متولد خواهد شد. دریای سرخ نمونه‌ای از یک اقیانوس جوان است که در حال گسترش می‌باشد.
| محل وقوع | نمونه | مرحله تکامل | نتیجه نهایی |
|---|---|---|---|
| خشکی | دره شکاف بزرگ آفریقا | اولیه | تشکیل یک دریای باریک |
| دریای جوان | دریای سرخ | جوان | تبدیل به یک اقیانوس گسترده |
| اقیانوس بالغ | اقیانوس اطلس | بالغ | ادامه گسترش با سرعت کم |
محاسبات سرعت گسترش: ریاضیات پویای زمین
سرعت دور شدن صفحات در مرزهای واگرا ثابت نیست و در نقاط مختلف جهان متفاوت است. این سرعت را می‌توان با استفاده از سن سنگ‌های کف اقیانوس و فاصله‌ی آن‌ها از پشتهٔ میانی محاسبه کرد. فرض کنید سن سنگ‌ها در فاصله‌ای مشخص از پشته T سال باشد و فاصله‌ی آن‌ها از پشته D کیلومتر. سرعت گسترش (V) از رابطه‌ی زیر به دست می‌آید:
در این فرمول، ضریب 2 به این دلیل وجود دارد که گسترش در دو طرف پشته اتفاق می‌افتد. برای مثال، اگر سن سنگ‌ها 2 میلیون سال و فاصله‌ی آن‌ها از پشته 20 کیلومتر باشد، سرعت گسترش خواهد بود: $ V = \frac{2 \times 20}{2} = 20 $ کیلومتر در میلیون سال، یا به عبارتی 2 سانتی‌متر در سال.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
بله، اما زلزله‌های ایجاد شده در این مرزها معمولاً کمعمق و با قدرت کم تا متوسط هستند. این زلزله‌ها به دلیل حرکت طبیعی صفحات و فعالیت‌های گسلشی در اطراف درزهٔ مرکزی رخ می‌دهند و به ندرت فاجعه‌آمیز هستند.
تشکیل یک مرز واگرای کاملاً جدید یک فرآیند بسیار کند است که میلیون‌ها سال به طول می‌انجامد. ما در طول عمر خود تنها می‌توانیم شاهد علائم اولیه آن، مانند فعالیت‌های لرزه‌خیزی و زمین‌ساختی در مناطقی مانند درهٔ شکاف بزرگ آفریقا باشیم.
خیر، زیرا در سوی مقابل، در مرزهای همگرا، پوستهٔ قدیمی به درون سست‌کره فرو می‌رود و دوباره بازیافت می‌شود. این چرخهٔ مداوم باعث می‌شود اندازهٔ کلی زمین تقریباً ثابت بماند.
پاورقی
۱ Divergent Boundary
۲ Seafloor Spreading
۳ Oceanic Crust
۴ Magma: مواد سنگ مذاب زیر پوسته زمین.
۵ Tectonic Plates
۶ Asthenosphere: لایه‌ای نرم و نیمه مذاب در زیر سنگ‌کره.
۷ Mid-Ocean Ridges
۸ Rift Valley
۹ Rift
۱۰ Graben
۱۱ Great Rift Valley