کانون گرد و غبار: بیابان‌هایی که نفس زمین را به شماره می‌اندازند
کانون گرد و غبار چیست و چگونه شکل می‌گیرد؟
یک کانون گرد و غبار۱ منطقه‌ای وسیع و خشک است که خاک آن به ذرات بسیار ریز و سبک تبدیل شده است. این ذرات به‌راحتی توسط باد بلند شده و مسافت‌های طولانی را طی می‌کنند. برای درک بهتر، یک سینی پر از آرد را تصور کنید. اگر با قدرت روی آن بدمید، آردها در هوا پخش می‌شوند. کانون‌های گرد و غبار در مقیاس سیاره‌ای دقیقاً همین کار را انجام می‌دهند.
سه شرط اصلی برای تشکیل یک کانون لازم است:
| شرط | توضیح | مثال |
|---|---|---|
| منبع خاک ریز | وجود خاک‌های سیلتی و رسی بدون چسبندگی کافی | بستر خشک‌شده دریاچه‌ها مانند دریاچه ارومیه |
| خشکی شدید | کمبود بارش و رطوبت برای چسباندن ذرات به هم | بیابان لوت در ایران |
| بادهای قوی | وجود سیستم‌های بادی با سرعت کافی برای بلند کردن ذرات | بادهای ۱۲۰ روزه سیستان |
مکانیک فیزیکی بلند شدن ذرات خاک
برای بلند شدن یک ذره خاک از سطح زمین، باد باید بر نیروی گرانش غلبه کند. این فرآیند را می‌توان با یک محاسبه ساده نشان داد. نیروی لازم برای بلند کردن یک ذره کروی با شعاع $r$ و چگالی $\rho$ تقریباً برابر است با وزن آن:
در این فرمول، $g$ شتاب گرانش زمین (9.8 m/s²) است. ذرات با قطر کمتر از 0.1 میلی‌متر (ذرات رس۲) به راحتی بلند می‌شوند.
سرعت آستانه۳ باد که برای بلند کردن ذرات لازم است، با اندازه ذره رابطه مستقیم دارد. ذرات بسیار ریز به دلیل نیروی چسبندگی سطحی، ممکن است به سرعت باد بیشتری نیاز داشته باشند، اما به طور کلی، ذرات با قطر 0.05 میلی‌متر با بادی با سرعت حدود 5 متر بر ثانیه به حرکت درمی‌آیند.
کانون‌های اصلی در ایران و جهان
بیابان‌های بزرگ جهان مهم‌ترین کانون‌های گرد و غبار هستند. در خاورمیانه، عراق، سوریه و عربستان سعودی کانون‌های اصلی هستند که طوفان‌هایشان به ایران میرسد. در ایران نیز استان‌های خوزستان، سیستان و بلوچستان و کرمان به طور جدی تحت تأثیر این پدیده قرار دارند.
| کانون | موقعیت جغرافیایی | وسعت تقریبی (کیلومتر مربع) | تأثیر بر ایران |
|---|---|---|---|
| هورالحمار | عراق | 120,000 | بسیار شدید |
| دشت لوت | ایران | 51,800 | متوسط |
| صحرای بزرگ آفریقا | شمال آفریقا | 9,200,000 | کم |
راهکارهای علمی برای مهار طوفان‌های گرد و غبار
مقابله با این پدیده نیازمند یک برنامه جامع است. یک روش مؤثر، احیای پوشش گیاهی است. کاشت گیاهان مقاوم به خشکی مانند تاغ و قره‌داغ ریشه‌های خاک را محکم کرده و از فرسایش جلوگیری می‌کند. روش دیگر، ایجاد مالچ۴ پاشی است. در این روش، یک لایه چسبنده (معمولاً نفتی یا طبیعی) روی خاک پاشیده می‌شود تا ذرات را به هم بچسباند.
یک پروژه عملی موفق، بندرقاج در استان کرمان است. در این منطقه با کاشت نهال‌های مقاوم، منطقه‌ای به وسعت بیش از 10,000 هکتار تثبیت شده و تعداد روزهای گرد و غبار از 80 روز در سال به کمتر از 15 روز کاهش یافته است.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. بسیاری از بیابان‌ها مانند بیابان سنگی داشتی کویر، سطحی سنگریزه‌ای دارند که ذرات آن به‌راحتی بلند نمی‌شود. کانون‌های واقعی مناطقی با خاک نرم و فاقد پوشش گیاهی هستند.
بله، اما در مقیاس بسیار کوچک. این طوفان‌ها مواد معدنی را جابه‌جا کرده و می‌توانند خاک برخی مناطق دورافتاده را حاصلخیز کنند. اما اثرات منفی آن بر سلامت، کشاورزی و اقتصاد به مراتب بیشتر است.
ذرات ماسه درشت‌تر (0.05-2 mm) هستند و معمولاً نزدیک به سطح زمین و در مسافت‌های کوتاه حرکت می‌کنند. اما گرد و غبار ذرات ریز () است که به لایه‌های بالایی جو رفته و هزاران کیلومتر سفر می‌کند.
پاورقی
۱کانون گرد و غبار (Dust Source/Sand & Dust Storm Source): به منطقه‌ای جغرافیایی گفته می‌شود که به دلیل شرایط خاص خاک، آب‌وهوا و پوشش گیاهی، منبع تولید و انتشار ذرات گرد و غبار در مقیاس بزرگ است.
۲رس (Clay): ریزدانه‌ترین جزء خاک با قطر کمتر از 0.002 میلی‌متر.
۳سرعت آستانه (Threshold Velocity): حداقل سرعت باد مورد نیاز برای شروع حرکت ذرات خاک.
۴مالچ (Mulch): پوششی که برای محافظت از خاک و کاهش تبخیر رطوبت روی آن قرار می‌گیرد.