ظرفیت زراعی خاک: بالاترین حد رطوبت قابل نگهداری در خاک برای گیاه

ظرفیت زراعی خاک: گنج پنهان زیر پای ما

ظرفیت زراعی چیست و چگونه کار می‌کند؟

فرض کنید یک اسفنج کاملاً خیس را برمی‌دارید و اجازه می‌دهید آب اضافی آن کاملاً خارج شود. اسفنج در این حالت، دیگر آبی از خود قطره‌قطره نمی‌ریزد، اما هنوز هم کاملاً مرطوب است. ظرفیت زراعی خاک دقیقاً شبیه به همین حالت است. این نقطه، حداکثر مقدار آبی است که خاک می‌تواند پس از زهکشی^۴ آب‌های اضافی، در خود نگه دارد و در اختیار ریشهٔ گیاهان قرار دهد. این آب در فضاهای ریز بین ذرات خاک محبوس شده و نیروی گرانش زمین نمی‌تواند آن را خارج کند.

نقاط کلیدی در چرخهٔ رطوبت خاک

برای درک بهتر ظرفیت زراعی، باید آن را در کنار یک نقطهٔ حیاتی دیگر به نام نقطه پژمردگی دائم^۵ قرار داد. این نقطه، زمانی است که خاک به قدری خشک شده که گیاه دیگر نمی‌تواند آب باقی‌مانده را از خاک بیرون بکشد و برای همیشه پژمرده می‌شود. فاصلهٔ رطوبتی بین این دو نقطه، همان رطوبت قابل دسترس گیاه است که زندگی گیاه به آن وابسته است.

عوامل مؤثر بر ظرفیت زراعی خاک

همهٔ خاک‌ها ظرفیت یکسانی برای نگهداری آب ندارند. سه عامل اصلی بر این ویژگی تأثیر می‌گذارند:

۱. بافت خاک: این مهمترین عامل است. خاک از ذراتی با اندازه‌های مختلف مانند ماسه^۶، لای^۷ و رس^۸ تشکیل شده است. ذرات رس به دلیل اندازهٔ بسیار ریز و داشتن سطح ویژهٔ بالا، آب بیشتری را به خود جذب و نگهداری می‌کنند. در مقابل، ذرات درشت ماسه، فضاهای بزرگی بین خود دارند که آب به راحتی از آنها عبور کرده و خارج می‌شود.

۲. مواد آلی:هوموس^۹ یا مواد آلی خاک مانند یک اسفنج طبیعی عمل می‌کند. این مواد می‌توانند چندین برابر وزن خود آب جذب کنند و به تدریج در اختیار ریشهٔ گیاهان قرار دهند. افزودن کودهای حیوانی پوسیده یا کمپوست به خاک، بهترین راه برای افزایش مواد آلی و در نتیجه افزایش ظرفیت زراعی است.

۳. ساختار و عمق خاک: خاکی که دارای کلوخه^۱۰های پایدار و متخلخل باشد، نسبت به خاک فشرده و سفت، آب و هوا را بهتر در خود نگه می‌دارد. همچنین، هرچه عمق لایهٔ سطحی خاک بیشتر باشد، فضای بیشتری برای توسعهٔ ریشه و ذخیرهٔ آب فراهم می‌شود.

چگونه ظرفیت زراعی را در مزرعه و باغچه تشخیص دهیم؟

شما بدون نیاز به ابزار پیچیده می‌توانید وضعیت خاک خود را بررسی کنید. یک مشت از خاک را از عمق حدود 15 سانتیمتری بردارید و آن را در مشت خود فشار دهید.

• اگر خاک به هم چسبید و شکل گرفت، اما آب از آن خارج نشد و دستتان فقط مرطوب شد، خاک در حدود ظرفیت زراعی است.
• اگر خاک به راحتی شکل نگرفت و از هم پاشید، احتمالاً خشک‌تر از نقطهٔ ظرفیت زراعی است.
• اگر آب از لای انگشتان شما چکید، خاک در حالت اشباع و بیش از حد آبیاری شده است.

این آزمایش ساده به کشاورزان و باغداران کمک می‌کند تا بهترین زمان برای آبیاری مجدد را تشخیص دهند و از آبیاری بیش از حد که منجر به هدررفت آب و خفگی ریشه می‌شود، جلوگیری کنند.

رابطهٔ ظرفیت زراعی و صرفه‌جویی در مصرف آب

درک صحیح از ظرفیت زراعی، قلب کشاورزی پایدار و مدیریت بهینهٔ آب است. اگر زمانی که خاک هنوز در محدودهٔ رطوبت قابل دسترس گیاه است (یعنی بین ظرفیت زراعی و نقطه پژمردگی) آبیاری انجام شود، آب زیادی هدر رفته و ممکن است مواد مغذی از دسترس ریشه خارج شوند. بهترین زمان برای آبیاری، زمانی است که خاک به حدود ۵۰ درصد رطوبت قابل دسترس رسیده باشد. این کار را می‌توان با استفاده از دستگاه‌های رطوبت‌سنج خاک یا با همان آزمایش مشت‌زنی انجام داد.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

^۱ ظرفیت زراعی (Field Capacity)
^۲ نقطه پژمردگی (Permanent Wilting Point)
^۳ رطوبت قابل دسترس گیاه (Plant Available Water)
^۴ زهکشی (Drainage)
^۵ نقطه پژمردگی دائم (Permanent Wilting Point)
^۶ ماسه (Sand)
^۷ لای یا سیلت (Silt)
^۸ رس (Clay)
^۹ هوموس (Humus)
^۱۰ کلوخه (Soil Aggregate)
^۱۱ خاک لومی (Loam Soil)