دشت ممنوعه: دشتی با افت سطح آب زیرزمینی و عدم امکان بازگشت طبیعی

دشت ممنوعه: سرزمین تشنه

آب‌های پنهان: سفره‌های آب زیرزمینی چیستند؟

زمین مانند یک اسفنج بزرگ است. وقتی باران می‌بارد یا برف آب می‌شود، بخشی از آب آن به داخل زمین نفوذ می‌کند و در لایه‌های متخلخل خاک و سنگ جمع می‌شود. به این مخازن طبیعی آب، سفره‌ی آب زیرزمینی^۲ می‌گویند. انسان‌ها برای دسترسی به این آب‌ها، چاه حفر می‌کنند. تصور کنید یک لیوان بزرگ پر از آب دارید که با یک نی از آن می‌نوشید. اگر بیشتر از آبی که به لیوان اضافه می‌شود بنوشید، سطح آب در لیوان پایین می‌رود. دشت ممنوعه دقیقاً جایی است که ما بیش از اندازه از نی استفاده کرده‌ایم و سطح آب در "لیوان زمین" آنقدر پایین رفته که دیگر به راحتی قابل پر شدن نیست.

چرا دشت‌ها ممنوعه می‌شوند؟

اصلی‌ترین دلیل ایجاد دشت ممنوعه، به هم خوردن تراز آب^۳ است. تراز آب مانند یک ترازو عمل می‌کند. در یک کفه‌ی آن، آب‌های ورودی به سفره (مانند نزولات جوی و جریان‌های سطحی) قرار دارد و در کفه‌ی دیگر، آب‌های خروجی (مانند برداشت از چاه‌ها و تبخیر). وقتی برداشت از چاه‌های کشاورزی، صنعتی و شرب بیش از اندازه باشد، کفه‌ی خروجی سنگین‌تر شده و ترازو به هم می‌خورد. این وضعیت را تراز منفی آب^۳ می‌نامند. برای مثال، اگر در یک منطقه سالانه تنها 1 میلیون مترمکعب آب وارد سفره شود، اما کشاورزان و صنایع 1.5 میلیون مترمکعب از آن را برداشت کنند، سالانه 0.5 میلیون مترمکعب از ذخایر استراتژیک آب کاسته می‌شود.

پیامدهای هشداردهنده: از خشکسالی دائمی تا نشست زمین

افت شدید سطح آب زیرزمینی، تنها به معنای کمبود آب نیست. این پدیده، یک فاجعه‌ی زنجیره‌ای برای محیط زیست و زندگی انسان‌ها به دنبال دارد:

• خشک شدن قنات‌ها و چشمه‌ها: این منابع آبی که برای قرن‌ها پایدار بودند، به دلیل پایین رفتن سطح آب، یکی پس از دیگری خشک می‌شوند.
• شور شدن آب: با افت سطح آب، در مناطقی که به دریا یا لایه‌های آب شور نزدیک هستند، آب شور به سمت چاه‌های آب شیرین حرکت می‌کند و آن‌ها را غیرقابل استفاده می‌کند.
• نشست زمین^۴: این خطرناک‌ترین پیامد است. لایه‌های زیرین زمین مانند اسفنجی که آب آن گرفته شده باشد، فشرده می‌شوند. این فشرده‌شدگی دائمی است و باعث پایین رفتن سطح زمین می‌شود. تصور کنید زیر شهر شما یک بالش بسیار بزرگ وجود دارد و کسی به آرامی هوای آن را خالی می‌کند. این دقیقاً همان اتفاقی است که می‌افتد.

نشست زمین می‌تواند به شکاف‌های عظیم، آسیب به خطوط ریلی، لوله‌های انتقال نفت و گاز و حتی شکستن پی ساختمان‌ها منجر شود.

یک نمونه‌ی عینی: دشت مه‌ریز در استان یزد

برای درک بهتر موضوع، دشت مه‌ریز را در نظر بگیرید. این دشت زمانی یکی از قطب‌های کشاورزی منطقه بود. اما با حفر چاه‌های متعدد و برداشت بی‌رویه، سطح آب زیرزمینی آن به‌طور متوسط سالانه 1.5 متر افت کرد. امروزه، بسیاری از چاه‌ها خشک شده‌اند و کشاورزی در این منطقه با تهدید جدی مواجه است. علاوه بر این، پدیده‌ی نشست زمین در این دشت مشاهده شده که خطری برای سازه‌های موجود است. این یک نمونه‌ی واقعی از تبدیل یک دشت حاصلخیز به یک دشت ممنوعه^۱ است.

راه حل‌های ممکن: چگونه می‌توان از فاجعه جلوگیری کرد؟

خوشبختانه راه‌هایی برای مدیریت این بحران وجود دارد، اگرچه بازگرداندن یک دشت ممنوعه به حالت اولیه تقریباً غیرممکن است، اما می‌توان از گسترش آن جلوگیری کرد.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

^۱دشت ممنوعه (Forbidden Plain): به منطقه‌ای اطلاق می‌شود که به دلیل برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی، سطح آب به طور دائمی افت کرده و امکان بازگشت طبیعی آن در بازه‌ی زمانی قابل پیش‌بینی وجود ندارد. در این مناطق معمولاً حفر چاه‌های جدید ممنوع است.
^۲سفره‌ی آب زیرزمینی (Aquifer): لایه‌ای از سنگ یا خاک متخلخل که از آب اشباع شده و می‌تواند مقادیر قابل توجهی آب را در خود ذخیره کند.
^۳تراز منفی آب (Negative Water Balance): وضعیتی که در آن میزان خروجی آب (مانند برداشت از چاه و تبخیر) از میزان ورودی آن (مانند بارش و نفوذ) بیشتر است.
^۴نشست زمین (Land Subsidence): فرونشینی یا پایین رفتن تدریجی سطح زمین که اغلب در اثر خروج آب از خلل و فرج لایه‌های زیرسطحی و فشرده شدن آن‌ها رخ می‌دهد.