حوضه‌های آبخیز: آشپزخانه طبیعت
حوضه آبخیز چیست و چگونه کار می‌کند؟
یک حوضه‌ی آبخیز را مانند یک کاسه‌ی غول‌پیکر در طبیعت تصور کنید. لبه‌های این کاسه، مرزهای حوضه را تشکیل می‌دهند که به آن خط‌الرأس۲ یا خط تقسیم آب می‌گویند. وقتی باران می‌بارد، آب در سراسر این "کاسه" جاری می‌شود و به تدریج از قسمت‌های مرتفع به سمت پایین‌ترین نقطه حرکت می‌کند. این نقطه، خروجی حوضه است که می‌تواند دهانه‌ی یک رودخانه، یک دریاچه یا حتی یک آبخوان زیرزمینی باشد.
اجزای اصلی یک حوضه‌ی آبخیز عبارت‌اند از:
| عنوان جزء | توضیح |
|---|---|
| خط‌الرأس (خط تقسیم آب) | مرزهای طبیعی حوضه که آب‌های دو حوضه‌ی مجاور را از هم جدا می‌کند. |
| مسیرهای جریان آب | شامل آبراهه‌های کوچک، رودخانه‌ها و نهرهایی که آب را به سمت خروجی هدایت می‌کنند. |
| خروجی | پایان‌ترین نقطه‌ی حوضه که تمام آب‌ها در آنجا جمع می‌شوند. |
| عرصه جمع‌آوری بارش | کل سطحی از زمین که بارش را دریافت و به سمت خروجی هدایت می‌کند. |
انواع مختلف حوضه‌های آبخیز
حوضه‌های آبخیز را می‌توان بر اساس معیارهای مختلفی مانند اندازه، شکل و موقعیت جغرافیایی دسته‌بندی کرد. یک دسته‌بندی ساده بر اساس اندازه و پیچیدگی شبکه‌ی رودخانه‌ها است:
| نوع حوضه | ویژگی‌ها | مثال |
|---|---|---|
| حوضه‌های کوچک (زیرحوضه) | وسعت کم، شبکه آبراهه‌ای ساده. مانند حوضه یک نهر کوچک. | حوضه‌ی یک قنات یا چشمه در دامنه کوه |
| حوضه‌های بزرگ (رودخانه‌ای) | شامل چندین زیرحوضه، شبکه آبراهه‌ای پیچیده و گسترده. | حوضه‌ی آبریز کارون بزرگ |
| حوضه‌های بسته | خروجی به اقیانوس نمی‌رسد و آب در دریاچه‌های داخلی جمع می‌شود. | حوضه‌ی آبریز دریاچه ارومیه |
| حوضه‌های باز | خروجی به اقیانوس‌ها یا دریاهای آزاد میرسد. | حوضه‌ی آبریز خلیج فارس |
اهمیت و کارکردهای حیاتی حوضه‌های آبخیز
حوضه‌های آبخیز مانند کلیه‌های کره‌ی زمین عمل می‌کنند. آن‌ها آب را تصفیه، ذخیره و توزیع می‌کنند. برخی از مهم‌ترین کارکردهای آن‌ها عبارت‌اند از:
تأمین آب شیرین: این حوضه‌ها منبع اصلی آب آشامیدنی، کشاورزی و صنعت برای انسان‌ها و حیات‌وحش هستند.
کنترل سیلاب: پوشش گیاهی و خاک در یک حوضه‌ی سالم مانند یک اسفنج عمل می‌کند. بخشی از آب باران را جذب کرده و از جاری‌شدن ناگهانی حجم عظیم آب و وقوع سیل جلوگیری می‌کند.
حفظ کیفیت آب: هنگامی که آب از میان خاک و ریشه‌ی گیاهان عبور می‌کند، بسیاری از آلودگی‌ها و رسوبات آن تصفیه می‌شود. این فرآیند طبیعی، کیفیت آب را بهبود می‌بخشد.
حفظ تنوع زیستی: حوضه‌های آبخیز، زیستگاه انواع بیشماری از گیاهان، جانوران، حشرات و میکروارگانیسم‌ها هستند.
تأثیر فعالیت‌های انسانی بر حوضه‌های آبخیز
متأسفانه، فعالیت‌های ما انسان‌ها می‌تواند تعادل این سیستم طبیعی را به هم بزند. از جمله این فعالیت‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تخریب پوشش گیاهی: قطع درختان و از بین بردن مراتع باعث می‌شود خاک محافظ خود را از دست بدهد. هنگام بارش، خاک شسته شده و به رودخانه‌ها می‌ریزد (فرسایش خاک) و هم‌چنین احتمال وقوع سیل افزایش می‌یابد.
- ورود آلودگی: فاضلاب‌های صنعتی و خانگی، کودها و سموم شیمیایی کشاورزی که به رودخانه‌ها راه پیدا می‌کنند، کیفیت آب را به شدت کاهش می‌دهند.
- ساخت‌وسازهای بی‌رویه: ساخت جاده، پل و شهرک‌های مسکونی در حریم رودخانه‌ها، مسیر طبیعی جریان آب را مسدود کرده و خطر سیل را افزایش می‌دهد.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. حوضه‌ی آبخیز یک سیستم کامل است که شامل کل زمین‌هایی می‌شود که آب از آن‌ها به سمت رودخانه جاری می‌گردد. این شامل کوه‌ها، تپه‌ها، جنگل‌ها، مزارع و حتی شهرها نیز می‌شود.
این زباله‌ها توسط باران شسته شده و به آبراهه‌های کوچک، سپس به رودخانه‌های بزرگتر و در نهایت به خروجی حوضه (مثلاً دریا) می‌رسند و تمام محیط‌زیست در طول مسیر را آلوده می‌کنند. این نشان می‌دهد که همه‌ی ساکنان یک حوضه، چه در بالا دست و چه در پایین‌دست، به هم متصل هستند.
کارهای ساده اما مؤثری وجود دارد: کاشتن درخت و حفظ پوشش گیاهی، دفع صحیح زباله و پسماند، صرفه‌جویی در مصرف آب و استفاده کمتر از کود و سموم شیمیایی در باغچه‌ها.
پاورقی
۱ Catchment Basin یا Watershed
۲ Divide