بند امیر: بنایی تاریخی در فارس به دستور عضدالدوله آل بویه ساخته شد.

بند امیر: یادگاری از روزگاران گذشته

بند امیر چیست و کجا قرار دارد؟

تصور کن یک روز به همراه خانواده برای گردش به کنار یک رودخانه بزرگ رفته‌اید. حالا فکر کنید که پلی بسیار محکم و قوی روی این رودخانه بسازند که علاوه بر اینکه می‌توان از روی آن رد شد، بتواند مقدار زیادی از آب رودخانه را نیز پشت خود نگه دارد. به چنین سازه‌ای یک پل‌بند یا سد می‌گویند. بند امیر هم دقیقاً یک پل‌بند بسیار بزرگ و قدیمی است که روی رودخانه کُر در استان فارس ساخته شده است. این بند در نزدیکی شهر مرودشت و در جاده‌ای که به سمت شهر باستانی پاسارگاد می‌رود، قرار گرفته است.

عضدالدوله که بود و چرا این بنا را ساخت؟

حدود 1100 سال پیش، در ایران سلسله‌ای به نام آل بویه حکومت می‌کرد. یکی از پادشاهان قدرتمند و باهوش این سلسله، فردی به نام عضدالدوله بود. او به آبادانی و ساخت بناهای مفید بسیار علاقه داشت. در آن زمان، رودخانه کُر گاهی طغیان می‌کرد و به زمین‌های کشاورزی آسیب می‌رساند و گاهی هم آب کافی برای کشاورزی در فصل خشک وجود نداشت. عضدالدوله با ساختن این بند هوشمندانه، هم جلوی سیلاب را گرفت، هم یک منبع آب مطمئن برای کشاورزان ایجاد کرد و هم یک پل برای رفت‌وآمد مردم ساخت. این کار دقیقاً شبیه این است که شما برای باغچه کوچک خانه‌تان یک سیستم آبیاری بسازید تا گیاهانتان همیشه آب کافی داشته باشند و در هنگام باران شدید هم آسیب نبینند.

ویژگی‌های شگفت‌انگیز بند امیر

سازندگان بند امیر از دانش و مهندسی بسیار خوبی برخوردار بودند. آن‌ها از مصالحی استفاده کردند که بعد از گذشت بیش از هزار سال، هنوز هم بخش‌هایی از آن پابرجاست. برای درک بهتر این ویژگی‌ها، به این مثال‌ها توجه کن:

• استحکام: آن‌ها به جای خاک و خشت، از سنگهای بزرگ و ملات ساروج استفاده کردند. ساروج مخلوطی از آهک، خاکستر و موادی است که بعد از خشک شدن، مانند بتن امروزی بسیار سخت می‌شود.
• دهانه‌های متعدد: بدنه بند، چندین دهانه یا طاق داشت. این طاق‌ها به آب اجازه می‌دادند تا در مواقع غیرضروری از زیر بند عبور کند و فشار زیادی به سازه وارد نشود.
• کانال‌های آبیاری: از آب ذخیره شده پشت بند، کانال‌هایی (جوی‌هایی) به سوی زمین‌های کشاورزی حفر شده بود. این کار مانند لوله‌کشی آب در شهر امروزی است که آب را به خانه‌های مختلف می‌رساند.

یک تجربه بازدید مجازی از بند امیر

حتی اگر به فارس سفر نکرده باشی، می‌توانی اهمیت بند امیر را در زندگی روزمره ببینی. در بسیاری از شهرها و روستاهای ایران پل‌های قدیمی وجود دارند. این پل‌ها شبیه بند امیر هستند، اما معمولاً فقط برای عبور و مرور ساخته شده‌اند. بند امیر یک پل چندکاره بود. برای درک بهتر، فکر کن که در پارک محله‌تان، یک آبنما ساخته شده است. این آبنما هم زیباست، هم صدای آب آن آرامش‌بخش است و هم هوای اطراف را خنک می‌کند. بند امیر هم برای مردم آن زمان دقیقاً چنین کاربردی داشت: هم مفید بود (برای کشاورزی و عبور) و هم چشم‌انداز زیبایی ایجاد می‌کرد.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹آل بویه (Buyids): خاندانی ایرانی بودند که در سده‌های چهارم و پنجم هجری قمری بر بخش‌های بزرگی از ایران و عراق حکومت می‌کردند. عضدالدوله مشهورترین فرمانروای این خاندان بود.

²پل‌بند (Weir/Bridge-Dam): به سازه‌ای گفته می‌شود که ترکیبی از یک پل برای عبور و یک بند یا سد برای تنظیم و انحراف جریان آب باشد.

³ساروج (Saruj): نوعی ملات سنتی بسیار محکم است که از ترکیب آهک، خاک رس، خاکستر و گاهی موادی مانند سفیده تخم مرغ به دست می‌آید و در بناهای تاریخی بسیار کاربرد داشته است.