انتخاب خویشاوندی: راز فداکاری در طبیعت
انتخاب طبیعی و معمای فداکاری
نظریهٔ انتخاب طبیعی۲ به ما می‌گوید که موجوداتی که بهتر با محیط خود سازگار شده‌اند، شانس بیشتری برای زنده ماندن و تولیدمثل دارند و در نتیجه، صفات مفید خود را به نسل بعد منتقل می‌کنند. در نگاه اول، به نظر میرسد که فداکاری۳ و کمک به دیگران، به ویژه اگر برای کمک‌کننده خطرناک یا پرهزینه باشد، کاملاً برخلاف این اصل است. چرا یک جانور باید جان خود را به خطر بیندازد تا به دیگری کمک کند؟ این یک معمای بزرگ برای دانشمندان بود.
پاسخ این معما زمانی روشن شد که زیست‌شناسان متوجه شدند واحد تکامل، ژن است. هدف نهایی، بقای ژن‌ها۴ است، نه لزوماً بقای یک فرد خاص. از آنجایی که خویشاوندان، ژن‌های مشترکی با یکدیگر دارند، کمک به یک خویشاوند می‌تواند شانس بقای آن دسته از ژن‌های مشترک را افزایش دهد، حتی اگر این کمک برای فرد کمک‌کننده هزینه‌بر باشد.
قانون هامیلتون: قلب تپندهٔ انتخاب خویشاوندی
یک زیست‌شناس بریتانیایی به نام ویلیام دونالد هامیلتون۵ در دهه ۱۹۶۰ میلادی، یک قانون ریاضی برای توضیح این پدیده ارائه داد. این قانون که به قانون هامیلتون شهرت یافت، به صورت زیر نوشته می‌شود:
در این فرمول:
- C هزینه‌ای است که فرد فداکار متحمل می‌شود (مثلاً کاهش شانس تولیدمثل یا خطر مرگ).
- B سودی است که فرد دریافت‌کنندهٔ کمک به دست می‌آورد (مثلاً افزایش شانس زنده ماندن و تولیدمثل).
- r ضریب خویشاوندی۶ است که نشان می‌دهد دو فرد از نظر ژنتیکی چقدر به هم شبیه هستند.
این قانون می‌گوید: یک رفتار فداکارانه از نظر تکاملی سودمند خواهد بود اگر میزان خویشاوندی ضربدر سود دریافت‌کننده، از هزینهٔ فداکار بیشتر باشد. در واقع، ژن‌های مشترک از این طریق منفعت می‌برند.
| رابطه | ضریب خویشاوندی (r) | توضیح |
|---|---|---|
| والدین و فرزندان | 0.5 (50%) | فرزند نیمی از ژن‌هایش را از هر والد به ارث می‌برد. |
| خواهر و برادرهای تنی | 0.5 (50%) | به طور متوسط، نیمی از ژن‌هایشان مشترک است. |
| پدربزرگ/مادربزرگ و نوه | 0.25 (25%) | نوه یک‌چهارم ژن‌هایش را از هر پدربزرگ/مادربزرگ می‌گیرد. |
| خواهر و برادر ناتنی | 0.25 (25%) | فقط یک والد مشترک دارند. |
| عمو/دایی و خواهرزاده/برادرزاده | 0.125 (12.5%) | درجه خویشاوندی دورتر می‌شود. |
نمایش حیات‌وحش: فداکاری در عمل
طبیعت پر از نمونه‌های شگفت‌انگیزی است که قانون هامیلتون را به نمایش می‌گذارند.
مورچه‌ها، زنبورها و موریانه‌ها: در این حشرات اجتماعی، اکثر افراد کارگر هستند که خودشان تولیدمثل نمی‌کنند. در عوض، تمام زندگی خود را صرف مراقبت از فرزندان ملکه (که خواهر و برادرهایشان هستند) می‌کنند. از آنجایی که ضریب خویشاوندی در این جوامع بسیار بالا است، این فداکاری تکاملی برای ژن‌های مشترک آن‌ها بسیار سودمند است.
سنجاب‌های زمینی: وقتی یک سنجاب زمینی یک شکارچی مانند روباه را می‌بیند، اغلب صدای هشدار بلندی ایجاد می‌کند. این کار توجه شکارچی را به خود جلب می‌کند و برای سنجاب هشداردهنده خطرناک است (هزینه C). اما این هشدار به خویشاوندان نزدیکش که در همان منطقه زندگی می‌کنند (مانند خواهرانش) اجازه می‌دهد فرار کنند (سود B). از آنجایی که r (ضریب خویشاوندی) قابل توجه است، شرط $ r \times B > C $ برقرار شده و این رفتار در جمعیت آن‌ها باقی می‌ماند.
دلفین‌ها و فیل‌ها: در این پستانداران باهوش، دیده شده است که ماده‌ها اغلب به مادران دیگر در مراقبت از نوزادانشان کمک می‌کنند. این رفتار که "عمه‌گری" نامیده می‌شود، نمونه‌ای از کمک به خویشاوندان است که شانس بقای نوزادان (و در نتیجه ژن‌های مشترک) را افزایش می‌دهد.
انتخاب خویشاوندی در جامعه انسانی
آیا این مفهوم در مورد انسان نیز صدق می‌کند؟ به رفتارهای روزمره خود فکر کنید. والدین بدون چشمداشت از جان و مال خود برای فرزندانشان مایه می‌گذارند. ما معمولاً بیشتر به خواهر و برادرهای خود کمک می‌کنیم تا به یک غریبه. حتی در جوامع سنتی، حمایت از طایفه و فامیل یک ارزش محسوب می‌شود. همه اینها می‌توانند بازتابی از همان اصل انتخاب خویشاوندی باشند که در طول هزاران سال تکامل در ما شکل گرفته است.
البته، رفتار انسان بسیار پیچیده است و تحت تأثیر عوامل فرهنگی، اخلاقی و آموزشی نیز قرار دارد. ما می‌توانیم به غریبه‌ها نیز کمک کنیم. اما انتخاب خویشاوندی یک پایه و اساس زیست‌شناختی قوی برای تمایل طبیعی ما به حمایت از خانواده و خویشاوندان نزدیک فراهم می‌کند.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. موجودات زنده از این منطق ریاضی آگاه نیستند. آن‌ها توسط احساسات، غرایز و هورمون‌ها هدایت می‌شوند. برای مثال، یک پرنده احساس اضطراب می‌کند وقتی بچه‌هایش در خطر هستند و به طور غریزی برای نجات آن‌ها اقدام می‌کند. انتخاب طبیعی در طول نسل‌ها، آن دسته از غرایزی را که منجر به رفتارهای مطابق با $ r \times B > C $ می‌شوند، تقویت کرده است.
خیر. انتخاب خویشاوندی فقط یک توضیح برای فداکاری است. انواع دیگری از فداکاری نیز وجود دارند، مانند "همکاری متقابل" که در آن دو غریبه با هم همکاری می‌کنند زیرا در نهایت هر دو سود می‌برند. توضیح رفتارهای پیچیده‌ای مانند فداکاری برای همنوعان غریبه، نیاز به ترکیب این نظریه با سایر اصول روانشناسی و جامعه‌شناسی دارد.
حیوانات برای تشخیص خویشاوندان خود به سرنخ‌های مختلفی متکی هستند. این سرنخ‌ها می‌توانند شامل بو (فرومون‌ها)، ظاهر فیزیکی، یا صدا باشد. برای مثال، بسیاری از پستانداران بچه‌های خود را از طریق بو می‌شناسند. پرندگان نیز اغلب با صدای جیک جیک مخصوصی که جوجه‌ها درآورده‌اند، آن‌ها را شناسایی می‌کنند.
انتخاب خویشاوندی یک مفهوم کلیدی در درک ما از تکامل رفتارهای اجتماعی است. این نظریه به ما نشان می‌دهد که چه چیزی در پشت صحنهٔ بسیاری از رفتارهای فداکارانه در طبیعت قرار دارد: بقای ژن‌های مشترک. از کلونی مورچه‌ها گرفته تا خانواده‌های پستانداران، این اصل ساده اما قدرتمند به توضیح یکی از بزرگ‌ترین معماهای زیست‌شناسی تکاملی کمک می‌کند. درک این موضوع به ما کمک می‌کند تا دنیای زنده را پیچیده‌تر و منطقی‌تر ببینیم.
پاورقی
۱ انتخاب خویشاوندی (Kin Selection)
۲ انتخاب طبیعی (Natural Selection)
۳ فداکاری (Altruism)
۴ ژن (Gene)
۵ ویلیام دونالد هامیلتون (William Donald Hamilton)
۶ ضریب خویشاوندی (Coefficient of Relatedness)