دریچه‌های قلب: نگهبانان مسیر جریان خون
قلب چگونه کار می‌کند؟ نقش دریچه‌ها در چرخهٔ ضربان
قلب چهار حفره دارد: دو حفرهٔ فوقانی به نام دهلیز۷ و دو حفرهٔ تحتانی به نام بطن۸. کار دهلیزها دریافت خون و کار بطن‌ها پمپاژ قدرتمند خون به خارج از قلب است. دریچه‌ها مانند درهای یک‌طرفه عمل می‌کنند و مانع از بازگشت خون به حفره‌ای که از آن خارج شده است، می‌شوند. هر ضربان قلب دو مرحله اصلی دارد:
- انقباض دهلیزها (سیستول دهلیزی): دهلیزها منقبض می‌شوند و خون را به داخل بطن‌ها می‌فرستند. در این لحظه، دریچه‌های دهلیزی-بطنی باز هستند و دریچه‌های نیم‌هلالی بسته.
- انقباض بطن‌ها (سیستول بطنی): بطن‌ها با قدرت منقبض می‌شوند. این انقباض باعث بسته شدن دریچه‌های دهلیزی-بطنی (برای جلوگیری از بازگشت خون به دهلیز) و باز شدن دریچه‌های نیم‌هلالی (برای خروج خون از قلب) می‌شود.
صدای "لاب-داپ" که با گوشی پزشکی شنیده می‌شود، در واقع صدای بسته شدن این دریچه‌ها است. "لاب" مربوط به بسته شدن دریچه‌های دو لتی و سه لتی و "داپ" مربوط به بسته شدن دریچه‌های آئورت و شریان ریوی است.
دریچه‌های دهلیزی-بطنی: جداکننده‌های اصلی
این دریچه‌ها بین دهلیزها و بطن‌ها قرار دارند و مانع از بازگشت خون از بطن‌های پُرقدرت به دهلیزها در هنگام انقباض بطن‌ها می‌شوند. هر کدام ساختار منحصر به فردی دارند.
| نام دریچه | محل قرارگیری | تعداد لت (برگه) | وظیفه اصلی |
|---|---|---|---|
| دریچه سه‌لتی۲ | بین دهلیز راست و بطن راست | 3 لت | جلوگیری از بازگشت خون از بطن راست به دهلیز راست هنگام انقباض بطن راست |
| دریچه دو لتی (میترال)۳ | بین دهلیز چپ و بطن چپ | 2 لت | جلوگیری از بازگشت خون از بطن چپ پرقدرت به دهلیز چپ |
لت‌ها (Cusps) برگه‌های نازک و محکمی از جنس بافت فیبروز هستند که مانند یک پرده عمل می‌کنند. این لت‌ها توسط طناب‌های نازک و بسیار محکمی به نام طناب‌های وتری۹ (Chordae Tendineae) به دیوارهٔ بطن‌ها متصل شده‌اند. این طناب‌ها مانع از این می‌شوند که در هنگام بسته شدن دریچه، لت‌ها به سمت دهلیزها برگردند و باعث نشت خون شوند.
دریچه‌های نیم‌هلالی: دروازه‌های خروج از قلب
این دریچه‌ها در خروجی بطن‌ها قرار گرفته‌اند و خروج خون از قلب را کنترل می‌کنند. شکل آن‌ها مانند نیم‌ماه است، به همین دلیل "نیم‌هلالی" نامیده می‌شوند. برخلاف دریچه‌های AV، این دریچه‌ها طناب وتری ندارند.
| نام دریچه | محل قرارگیری | وظیفه اصلی | مسیر خون |
|---|---|---|---|
| دریچه شریان ریوی۶ | خروجی بطن راست | کنترل خروج خون کم‌اکسیژن از قلب به سمت ریه‌ها | بطن راست → شریان ریوی → ریه‌ها |
| دریچه آئورت۵ | خروجی بطن چپ | کنترل خروج خون پراکسیژن به سراسر بدن | بطن چپ → آئورت → بدن |
عملکرد این دریچه‌ها کاملاً مبتنی بر فشار است. وقتی فشار داخل بطن‌ها در هنگام انقباض از فشار در شریان‌ها بیشتر می‌شود، دریچه باز می‌شود. وقتی فشار بطن پایین می‌آید، خون سعی در بازگشت دارد و این خونِ در حال بازگشت، دقیقاً وارد حفره‌های کوچک (سینوس‌ها) پشت لت‌های دریچه می‌شود و آن‌ها را به سرعت بسته و مسیر را می‌بندد. این یک مکانیسم هوشمند و خودکار است.
اهمیت سلامت دریچه‌ها و بیماری‌های شایع
سلامت این دریچه‌ها برای کارایی قلب حیاتی است. دو مشکل اصلی می‌تواند برای یک دریچه به وجود آید:
- تنگی دریچه۱۰: دریچه به طور کامل باز نمی‌شود و مانند یک گذرگاه باریک، جلوی جریان طبیعی خون را می‌گیرد. قلب برای پمپاژ خون از این تنگی، باید سخت‌تر کار کند که در طولانی‌مدت به آن آسیب می‌زند.
- نارسایی دریچه۱۱: دریچه به طور کامل بسته نمی‌شود و خون به عقب نشت می‌کند. این موضوع باعث می‌شود قلب مجبور باشد همان خون را دوباره پمپ کند که این هم بار اضافی بر قلب تحمیل می‌کند.
برای درک بهتر این فشار، می‌توان از یک فرمول ساده‌شده استفاده کرد. کار قلب با معادله‌ای شبیه به $W = P \times V$ توصیف می‌شود، که در آن $W$ کار انجام شده توسط قلب، $P$ فشاری که قلب باید بر آن غلبه کند (مثلاً به دلیل تنگی دریچه) و $V$ حجم خون پمپ شده است. در صورت وجود بیماری دریچه‌ای، قلب برای حفظ برون‌ده ثابت ($V$)، باید فشار ($P$) بیشتری تولید کند که منجر به افزایش کار ($W$) و خستگی قلب می‌شود.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاسخ: خیر. گاهی در کودکان و نوجوانان سالم یا پس از ورزش، یک صدای سوم بی‌ضرر شنیده می‌شود. اما صداهای غیرعادی مثل "سوفل قلب" اغلب نیاز به بررسی پزشک دارد، زیرا می‌تواند نشانهٔ جریان خون آشفته در اثر مشکل دریچه‌ای باشد.
پاسخ: بسته به شدت آسیب، درمان می‌تواند شامل دارو برای کاهش بار قلب، والوولوپلاستی۱۳ (باز کردن دریچه با بالون در حین کاتتریزاسیون)، یا جراحی برای ترمیم یا تعویض دریچه با دریچه‌های مصنوعی (مکانیکی یا بیولوژیک) باشد.
پاسخ: تعداد لت‌ها به عملکرد دریچه مربوط می‌شود، نه به محل آن. دریچه‌های دهلیزی-بطنی باید در مقابل فشار برگشتی ناشی از انقباض قدرتمند بطن‌ها مقاومت کنند. بطن چپ قوی‌ترین حفره است، بنابراین دریچه دو لتی آن (میترال) ساختار محکم‌تر و کوتاه‌تری دارد که برای تحمل فشار بالا بهینه شده است. دریچه‌های نیم‌هلالی هر دو سه لتی هستند زیرا مکانیسم بسته شدن متفاوتی دارند.
پاورقی
۱ دریچه‌های دهلیزی-بطنی (Atrioventricular Valves): دریچه‌هایی که بین دهلیزها و بطن‌های قلب قرار دارند.
۲ دریچه سه‌لتی (Tricuspid Valve): دریچه سمت راست قلب با سه لت.
۳ دریچه دو لتی (Mitral Valve / Bicuspid Valve): دریچه سمت چپ قلب با دو لت.
۴ دریچه‌های نیم‌هلالی (Semilunar Valves): دریچه‌های واقع در خروجی بطن‌ها که شکل نیم‌ماه دارند.
۵ دریچه آئورت (Aortic Valve): دریچه خروجی بطن چپ به سمت آئورت.
۶ دریچه شریان ریوی (Pulmonary Valve): دریچه خروجی بطن راست به سمت شریان ریوی.
۷ دهلیز (Atrium): حفره فوقانی قلب.
۸ بطن (Ventricle): حفره تحتانی قلب.
۹ طناب‌های وتری (Chordae Tendineae): طناب‌های بافتی که لت‌های دریچه‌های دهلیزی-بطنی را به عضلات بطن متصل می‌کنند.
۱۰ تنگی دریچه (Stenosis): باریک شدن دهانه دریچه.
۱۱ نارسایی دریچه (Regurgitation): بسته نشدن کامل دریچه و نشت خون به عقب.
۱۲ آرترواسکلروز (Atherosclerosis): سخت شدن و تنگ شدن عروق به دلیل رسوب چربی و کلسیم.
۱۳ والوولوپلاستی (Valvuloplasty): روشی برای باز کردن دریچه تنگ شده.