مقدار مجهول در تناسب: یافتن مقدار نامعلوم
تناسب چیست و چگونه نشان داده می‌شود؟
یک تناسب، بیان می‌کند که دو نسبت با یکدیگر برابر هستند. این مفهوم معمولاً به یکی از دو شکل زیر نوشته می‌شود:
در اینجا، اعداد a و d را طرفین2 و اعداد b و c را میانگین‌ها3 می‌نامند. ویژگی اصلی تناسب این است که حاصل ضرب طرفین همیشه با حاصل ضرب میانگین‌ها برابر است: $ a \times d = b \times c $. این ویژگی، سلاح اصلی ما برای یافتن مقدار مجهول خواهد بود.
روش ضرب متقاطع برای حل تناسب
اساسی‌ترین و پرکاربردترین روش برای یافتن مقدار مجهول در یک تناسب، استفاده از ضرب متقاطع4 است. این روش مستقیماً از ویژگی $ a \times d = b \times c $ نشأت می‌گیرد.
مثال ۱ (ساده): اگر $ \frac{3}{4} = \frac{x}{20} $ باشد، مقدار x را پیدا کنید.
حل گام‌به‌گام:
1. ضرب متقاطع می‌کنیم: $ 3 \times 20 = 4 \times x $
2. معادله را ساده می‌کنیم: $ 60 = 4x $
3. دو طرف معادله را بر عدد 4 تقسیم می‌کنیم تا x به‌دست آید: $ x = \frac{60}{4} $
4. پاسخ نهایی: $ x = 15 $
بنابراین، $ \frac{3}{4} = \frac{15}{20} $ یک تساوی صحیح است.
انواع تناسب: مستقیم و معکوس
برای حل مسائل دنیای واقعی،باید بدانیم که دو کمیت چگونه با هم مرتبط هستند. این رابطه معمولاً به دو شکل است:
| نوع تناسب | شرح | رابطه (k ثابت است) |
|---|---|---|
| مستقیم5 | با افزایش یکی، دیگری نیز افزایش می‌یابد. نسبت آنها ثابت است. | $ \frac{y}{x} = k $ یا $ y = kx $ |
| معکوس6 | با افزایش یکی، دیگری کاهش می‌یابد. حاصل ضرب آنها ثابت است. | $ y \times x = k $ یا $ y = \frac{k}{x} $ |
مثال ۲ (تناسب مستقیم): اگر 5 مداد 2500 تومان قیمت داشته باشد، قیمت 12 مداد چقدر است؟ (قیمت با تعداد مداد نسبت مستقیم دارد).
تناسب را می‌نویسیم: $ \frac{5}{2500} = \frac{12}{x} $
ضرب متقاطع: $ 5 \times x = 2500 \times 12 $
$ 5x = 30000 $
$ x = \frac{30000}{5} = 6000 $
پاسخ: قیمت 12 مداد 6000 تومان است.
مثال ۳ (تناسب معکوس): اگر 8 کارگر یک دیوار را در 6 روز می‌سازند، 4 کارگر همان کار را در چند روز انجام می‌دهند؟ (تعداد کارگر با زمان نسبت معکوس دارد).
در تناسب معکوس، یک تناسب معکوس می‌سازیم یا از ثابت بودن حاصل ضرب استفاده می‌کنیم.
روش ۱ (تناسب معکوس): نسبت کارگرها معکوس می‌شود: $ \frac{8}{4} = \frac{x}{6} $
ضرب متقاطع: $ 8 \times 6 = 4 \times x $
$ 48 = 4x $
$ x = 12 $
روش ۲ (حاصل ضرب ثابت):$ 8 \times 6 = 4 \times x $ که دقیقاً به همان معادله و پاسخ 12 روز منجر می‌شود.
کاربرد تناسب در نقشه‌ها و مقیاس‌گذاری
یکی از ملموس‌ترین کاربردهای تناسب، استفاده از مقیاس7 در نقشه‌ها و ماکت‌ها است. مقیاس، یک نسبت ثابت است که اندازهٔ نقشه را به اندازهٔ واقعی مربوط می‌کند.
مثال ۴: مقیاس یک نقشه 1:25000 است. اگر فاصلهٔ دو نقطه روی نقشه 8 سانتی‌متر باشد، فاصلهٔ واقعی چقدر است؟
تناسب را می‌نویسیم. مقیاس یعنی 1 سانتی‌متر روی نقشه برابر 25000 سانتی‌متر (250 متر) در واقعیت است.
$ \frac{1}{25000} = \frac{8}{x} $
ضرب متقاطع: $ 1 \times x = 25000 \times 8 $
$ x = 200000 $ سانتی‌متر
برای درک بهتر، واحد را به متر یا کیلومتر تبدیل می‌کنیم: 200000 cm = 2000 m = 2 km
پاسخ: فاصلهٔ واقعی دو نقطه 2 کیلومتر است.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاسخ: رایج‌ترین اشتباه، تشخیص نادرست نوع تناسب (مستقیم یا معکوس) است. بسیاری در مسائل نسبت معکوس، به‌طور غلط از همان روش تناسب مستقیم استفاده می‌کنند که منجر به پاسخ اشتباه می‌شود. همیشه قبل از حل، رابطه بین کمیت‌ها را تحلیل کنید.
پاسخ: اگر بیش از یک مجهول وجود دارد، معمولاً نمی‌توان مقادیر دقیق را پیدا کرد مگر اینکه اطلاعات بیشتری (مانند مجموع یا تفاضل آن مقادیر) در اختیارمان قرار گیرد. در این صورت، از تناسب برای نوشتن یک مجهول برحسب مجهول دیگر استفاده کرده و سپس اطلاعات اضافی را جایگزین می‌کنیم.
پاسخ: بله، ضرب متقاطع یک روش قطعی و جبری برای حل هر تناسبی است که به یک معادله خطی ساده منجر می‌شود. سپس با استفاده از عملیات معکوس (مانند تقسیم) مقدار مجهول به‌دست می‌آید.
پاورقی
1 تناسب (Proportion)
2 طرفین (Extremes)
3 میانگین‌ها (Means)
4 ضرب متقاطع (Cross Multiplication)
5 تناسب مستقیم (Direct Proportion)
6 تناسب معکوس (Inverse Proportion)
7 مقیاس (Scale)