زیمل بحث را با مفهوم «ارزش» آغاز می‌کند: ارزش از فاصله و کمیابی زاده می‌شود؛ چیزی ارزشمند است که دستیابی به آن مستلزم صرف کوشش و گذر از موانع باشد. پول، با جدا کردن وسیله از هدف‌های خاص، صورت عامی می‌سازد که به‌واسطه آن همه ارزش‌های ناهمگون قابل سنجش و مبادله می‌شوند. این عام‌بودن، تاریخاً از مبادله تهاتری و فلزات قیمتی تا اسکناس و اعتبار شکل گرفته و هر مرحله، فاصله میان افراد و اشیا را از طریق «واسطه‌گری» بیشتر کرده است. پول از دید زیمل نه چیز، که رابطه است؛ نسبتی که میان کنشگران برقرار می‌شود و شبکه‌ای از بده‌بستان‌های انتزاعی را ممکن می‌کند

پیامد نخستین این انتزاع، «قابلیت قیاس عام» است: چیزهایی که ذاتاً هم‌سنج نیستند، بر یک مقیاس مشترک قرار می‌گیرند و این سنجش‌پذیری، اقتصاد و حقوق و علم را به‌سوی عقلانی‌شدن می‌راند. اما همین فرآیند، کیفیت‌های یگانه و اهداف درونی را به قیمت‌های بیرونی تقلیل می‌دهد. زیمل نشان می‌دهد که چگونه پول، با حذف وابستگی‌های شخصی در مبادله، آزادی فرد را می‌افزاید اما پیوندهای گرم و غیریت‌های معنادار را کم‌رنگ می‌کند. تاریخ پول در نزد او تاریخ فزاینده «میانجی‌شدن» است؛ مسیری که انسان را از روابط مستقیم به شبکه‌ای از صورت‌ها و قوانین عام می‌برد

پول آزادی می‌آفریند، زیرا وابستگی‌های شخصی را به قواعد غیرشخصی تبدیل می‌کند: به‌جای لطف و امتیاز، پرداخت نقدی؛ به‌جای وفاداری موروثی، قرارداد. این جابه‌جایی، امکان انتخاب، جابه‌جایی طبقاتی و برنامه‌ریزی فردی را افزایش می‌دهد. اما آزادی حاصل از پول دوگانه است: هرچه ابزارهای اهداف ما عمومی‌تر و قابل خریدتر شوند، اصالت اهداف درونی در معرض تهدید قرار می‌گیرد. فرد آزاد می‌شود تا انتخاب کند، اما انتخاب‌ها بیش‌ازپیش در قالب «امکانات بازاری» چارچوب‌مند می‌شوند. زیمل این وضع را با تحلیل «فاصله» توضیح می‌دهد: هرچه میان غایت و وسیله واسطه‌های بیشتری (پول، بازار، قیمت) قرار گیرد، نسبت فرد با غایت درونی‌تر اما شکننده‌تر می‌شود

در این فصل، بازگشت دائمی پول به‌عنوان «قدرت اجتماعی بی‌چهره» برجسته است. پول به ما قدرت می‌دهد بدون شناخت و وابستگی شخصی، دیگران را به کنش واداریم؛ اما این قدرت، به‌دلیل بی‌چهرگی، اغلب تجربه «ازخودبیگانگی» می‌آفریند. استقلال اقتصادی با احساس وابستگی به شرایط کلی بازار توأم می‌شود. زیمل در نهایت نشان می‌دهد که آزادی پولی، اگر با فرهنگ ذهنی و اخلاق خودانضباط تقویت نشود، به آزادی‌ای تهی بدل می‌شود که در آن فرد «توان خرید» دارد، اما «توان معنا» را از دست می‌دهد

پول معیار کمّی مشترکی پدید می‌آورد و این امکان را می‌دهد که پیچیده‌ترین فرایندها به محاسبات ساده فروکاسته شوند. زیمل نشان می‌دهد چگونه «اندیشیدن پولی» به عرصه‌های غیر اقتصادی نیز سرایت می‌کند: زمان، رابطه، هنر و حتی فضیلت‌ها با مقیاس‌های عددی سنجیده می‌شوند. این کمّی‌سازی، دقت، پیش‌بینی‌پذیری و کارایی را بالا می‌برد و نهادهای مدرن—از بوروکراسی تا علم—را ممکن می‌سازد. در عین حال، با زدودن هاله کیفی اشیا و روابط، جهان را «بی‌تفاوت» می‌کند و حساسیت‌های ظریف را به سود استانداردسازی و مقایسه‌پذیری کنار می‌زند

محاسبه‌گری مالی، اخلاقی خنثی می‌طلبد: بی‌طرفی، ابزارانگاری و تقلیل تفاوت‌ها به قیمت. زیمل این روند را از خلال مثال‌های روزمره تا تحلیل‌های انتزاعی دنبال می‌کند و نشان می‌دهد چگونه «عقلانی‌شدن» همزمان پیش‌شرط آزادی و سرچشمه سردی روابط است. ارزش‌های دینی/زیبایی‌شناختی که ذاتاً غیرقابل سنجش‌اند، در جهان قیمت‌ها یا به حاشیه می‌روند یا به «سرمایه نمادین» ترجمه می‌شوند. بدین‌سان، پول با تبدیل کیفیت به کمیت، دسترسی را گسترده می‌کند، اما خطر تهی‌شدن معانی را نیز به همراه می‌آورد

زیمل در پیوند «پول و کلان‌شهر» از تیپ روان‌شناختی «بلزه» سخن می‌گوید: حساسیتی کندشده در برابر محرک‌های بی‌پایان شهر، که حاصل اقتصاد پولی و ریتم سریع مبادلات است. زندگی شهری، مبتنی بر وقت‌شماری، قراردادهای دقیق و تماس‌های گذرا، روابط را از خصوصیت شخصی تهی و به «رفتارهای نقش‌مند» بدل می‌کند. پول با میانجی‌گری عمومی خود، اعتماد شخصی را با اطمینان نهادی جایگزین می‌سازد و هم‌زمان امکان ناشناسی و آزادی سبک زندگی را افزایش می‌دهد. فرد در ازدحام، تنهاست؛ اما همین تنهایی، فضای آزمایش با هویت‌ها و علایق را نیز فراهم می‌آورد

این فصل نشان می‌دهد چگونه پول، ساختار عاطفی روابط را دگرگون می‌کند: احساسات شدید به حسابگری‌های خنثی سپرده می‌شوند و معیارهای ارزیابی، بیرونی و قابل اندازه‌گیری می‌گردند. زیمل نه به سوگ گذشته می‌نشیند و نه شیفته تمام‌عیار مدرنیته است؛ او دوگانه‌گی را ثبت می‌کند: امکان‌های رهایی‌بخش کلان‌شهر در کنار فرسایش گرمای رابطه. نتیجه، اخلاقی از «فاصله سنجیده» است که در آن باید یاد بگیریم چگونه در روابط بی‌چهره، شأن و معنا را پاس داریم

زیمل، مد را نمونه‌ای می‌داند از اینکه چگونه پول و بازار، فردیت و تقلید را هم‌زمان تقویت می‌کنند. مد امکان تمایز می‌دهد، اما با انتشار سریع، تمایز را می‌بلعد و چرخه‌ای بی‌پایان از نوآوری و فرسودگی می‌سازد. در سطح اخلاق، پول فضیلت‌هایی چون وقت‌شناسی، صداقت قراردادی و بی‌طرفی را تقویت می‌کند، اما فضیلت‌های گرمِ همدلی و سخاوتِ بی‌محاسبه را تهدید می‌کند. محور نظری فصل، «تراژدی فرهنگ» است: فرهنگ عینی به‌شدت رشد می‌کند—علم، تکنیک، هنر، ثروت نمادین—اما ظرفیت فرهنگ ذهنی برای تملک آن‌ها، در قیاس، کوچک می‌ماند

این شکاف، تجربه انسان مدرن را دوپاره می‌کند: وفور اشیا و کمبود معنا. پول، به‌عنوان سوخت این رشد، هم رهایی‌بخش است و هم مقیدکننده. راه برون‌رفت برای زیمل نه بازگشت رمانتیک، که پرورش «فرهنگ خود» است: آفرینش رابطه‌های معنادار با اشیا و دیگران، تربیت حساسیت زیبایی‌شناختی و اخلاقی، و آگاهانه‌کردن نسبت ما با ابزارهای عمومی مانند پول. بدین‌گونه، فرد می‌تواند در دل نظام پولی، از ابزارها برای شکوفایی ذهنی و اخلاقی استفاده کند نه اینکه اسیر صورت‌های بی‌روح آن‌ها شود