در عصر بیداری اسلامی، متفکران جهان اسلام، خطرات سلطهٔ فرهنگ غرب و فراموشی فرهنگ وهویت اسلامی را گوشزد کردند.

غلبهٔ قدرت‌هایی مانند سلجوقیان، خوارزمشاهیان و مغولان که در چارچوب فرهنگ قومی و قبیله‌ای رفتار می‌کردند، نیز مانع می‌شد تا ظرفیت‌های فرهنگ اسلامی و ارزش‌های اجتماعی آن به‌طور کامل آشکار شود. (دوران خلافت)

در دوران خلافت، ارزش‌ها،‌ هنجارها و رفتارهای جاهلی دوباره در جامعهٔ اسلامی نمایان شد. این دوران، از زمان رحلت رسول خدا (ص) آغاز شد و در طول خلافت اموی، عباسیان و عثمانی ادامه یافت.

در دوره استعمار، دولت‌های استعماری غربی، بخش‌های مختلف جوامع اسلامی را تحت نفوذ و سلطهٔ سیاسی خود درآوردند و با تکیه بر قدرت نظامی و صنعتی خویش، بیش‌تر سیاستمداران و دولتمردان جوامع اسلامی را مغلوب ساختند.

معادل کلمهٔ ملی‌گرایی، ناسیونالیسم است.