عقلانیت در جهان اسلام، اعتبار روشنگرانه خود را از متن فرهنگ و کنش‌های عاملان می‌گیرد. عقل نظری - علم فقه - حقیقت و فضیلتی را کشف نمی‌کند که بر اساس آن درباره پدیده‌های اجتماعی داوری کند.

از منابع و ابزارهای تجربی برای توصیف و تبیین مسائل اجتماعی استفاده خواهد کرد - عقل عملی - فقه شیعه - از ظرفیت جهان شمول عقل نظری، عقل عملی و وحی برای داوری ارزش‌ها استفاده می‌کند.

عقلانیت جهان اسلام همه عرصه‌های علمی را به تنهایی سامان می‌دهد. عقل نظری - علوم اجتماعی - به دنبال عقلانیتی است که فراتر از عقل نظری و عقل عملی ظرفیت و توان ارزیابی ارزشی داشته باشد. 

تبیین‌های علمی آن به شناخت تجربی محدود نمی‌شود و از منابع عقلانی و وحیانی نیز استفاده می‌کند. عقل عملی - فقه شیعه - برای داوری به معیار جهان شمولی که فراتر از محصولات اجتماعی و تاریخی انسان‌ها باشد دسترسی ندارد.