غضروف: بالشتک طبیعی و روانکننده بدن
غضروف چیست و چه ویژگیهایی دارد؟
غضروف بافت پیوندی خاصی است که نه به نرمی ماهیچه است و نه به سختی استخوان. میتوان آن را یک بافت نیمهجامد و در عین حال انعطافپذیر دانست. حدود 70٪ وزن غضروف را آب تشکیل میدهد که همین مسئله باعث نرمی و خاصیت ضربهگیری عالی آن میشود. سلولهای اصلی سازنده غضروف «کندروسیت»1 نام دارند که درون یک ماده ژلهای به نام «ماتریکس» قرار گرفتهاند.
یکی از جالبترین ویژگیهای غضروف، فاقد عصب و رگ خونی بودن آن است. به همین دلیل وقتی یک غضروف مفصلی کوچک دچار آسیب میشود، ممکن است فرد در ابتدا هیچ دردی احساس نکند. درد زمانی ایجاد میشود که آسیب گسترش یابد و بافتهای اطراف که دارای عصب هستند، تحت تأثیر قرار گیرند.
سه نوع اصلی غضروف در بدن ما
بدن ما بر اساس نیازهای مختلف، سه نوع غضروف تولید میکند که هر کدام ترکیب و وظیفه خاص خود را دارند.
| نوع غضروف | ویژگی کلیدی | مکانهای اصلی در بدن | مثال کاربردی |
|---|---|---|---|
| غضروف شیشهای (هیالین)2 | سفید مایل به آبی، سطح صاف و لغزنده | سر استخوانها در مفاصل، دندهها، بینی، نای | غضروف مفصلی زانو که حرکت را نرم میکند |
| غضروف کشسان (الاستیک)3 | زردرنگ، بسیار انعطافپذیر و شکلپذیر | لاله گوش، اپیگلوت4 حنجره، شیپور استاش | لاله گوش که پس از خم شدن به حالت اول برمیگردد |
| غضروف رشتهای (فیبرو)5 | محکم و مقاوم، مانند یک طناب بافتهشده | دیسک بین مهرههای کمر، منیسک زانو، مفصل شرمگاهی | دیسک بین مهرهای که مانند کمکفنر ضربههای ستون فقرات را جذب میکند |
غضروف در عمل: از دویدن تا نفس کشیدن
غضروف فقط محدود به مفاصل نیست. این بافت هوشمند در سراسر بدن، وظایف حیاتی مختلفی را بر عهده دارد که زندگی روزمره ما را ممکن میسازد:
1. ایجاد حرکت روان: مهمترین وظیفه غضروف مفصلی (از نوع شیشهای) این است که مانند یک سطح تفلون6 بسیار صیقلی عمل کند و با جلوگیری از اصطکاک مستقیم استخوانها، حرکاتی مانند راه رفتن، دویدن و پرتاب کردن را نرم و بیصدا کند.
2. جذب ضربه و شوک: غضروفهای رشتهای مانند دیسکهای بین مهرهای و منیسک زانو، در هنگام پریدن یا بلند کردن اجسام سنگین، مانند یک کمکفنر عمل کرده و فشار وارده را در خود خنثی میکنند تا به استخوانها آسیب نرسد.
3. حفظ شکل و ساختار: شکل بینی و انعطاف لاله گوش شما مدیون غضروف است. همچنین حلقههای غضروفی در نای مانند یک قفس از مجرای تنفسی محافظت میکنند و مانع از بسته شدن آن در هنگام نفس کشیدن میشوند.
چه عواملی به غضروف آسیب میزند؟
با وجود استحکام، غضروف میتواند به مرور زمان یا در اثر آسیبهای ناگهانی دچار مشکل شود. درک این عوامل به ما کمک میکند از مفاصل خود بهتر مراقبت کنیم.
• فشارهای تکراری و اضافهوزن: فعالیتهای ورزشی سنگین و تکرارشونده (مانند دویدن حرفهای) یا حمل وزن اضافه بدن، فشار مستمری به غضروفهای مفصلی وارد کرده و میتواند باعث نرمی و سایش تدریجی آنها شود.
• ضربه و آسیبهای ناگهانی: حوادثی مانند زمین خوردن شدید، تصادف یا پیچ خوردن ناگهانی زانو در ورزش میتواند باعث پارگی یا جدا شدن تکهای از غضروف (مثلاً منیسک زانو) شود.
• افزایش سن و سایش طبیعی: با گذشت زمان و به عنوان بخشی از روند طبیعی افزایش سن، غضروف مفصلی ممکن است کمضخامتتر و کمانعطافتر شود.
آسیب غضروف اغلب در چهار مرحله از خفیف تا شدید طبقهبندی میشود: از نرمشدن سطح غضروف شروع شده و در صورت بیتوجهی میتواند به ایجاد ترک، سپس شکاف عمیق و در نهایت سایش کامل و نمایان شدن استخوان زیرین منجر شود.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
خیر. این یک اشتباه رایج است. از آنجایی که خود بافت غضروف فاقد عصب است، آسیبهای جزئی ممکن است بدون درد باشند. درد معمولاً زمانی ایجاد میشود که آسیب پیشرفت کند و بافتهای اطراف، استخوان یا پوشش مفصل (سینوویوم) را درگیر کرده و باعث التهاب شود.
درست است که غضروف بالغ قدرت ترمیم بسیار محدودی دارد، اما پزشکان روشهای مختلفی برای مدیریت آسیب و کمک به بهبودی دارند. برای آسیبهای خفیف، استراحت، فیزیوتراپی و تقویت عضلات اطراف مفصل برای کاهش فشار توصیه میشود. برای آسیبهای جدیتر، گاهی از روشهای جراحی مانند «پیوند غضروف» استفاده میشود که در آن بافت غضروفی سالم از قسمتی دیگر به ناحیه آسیبدیده منتقل میشود.
مفصل زانو یکی از شایعترین محلهای آسیب غضروفی است. به جای درد همیشگی، به این علائم توجه کنید: قفل کردن یا خشکی زانو، تورم متناوب، شنیدن صدای تق تق یا حس ساییده شدن در هنگام حرکت و احساس بیثباتی در زانو. احساس ناراحتی یا درد عمقی در زانو پس از نشستن طولانی یا هنگام بالا و پایین رفتن از پلهها نیز میتواند نشانهای از مشکل باشد.
پاورقی
1کندروسیت (Chondrocyte): سلولهای تخصصی که درون بافت غضروف قرار دارند و ماده ماتریکس (زمینه) غضروف را تولید و حفظ میکنند.
2غضروف شیشهای یا هیالین (Hyaline Cartilage): رایجترین نوع غضروف با سطحی صاف و صیقلی که در مفاصل و مجاری تنفسی یافت میشود.
3غضروف کشسان یا الاستیک (Elastic Cartilage): نوعی غضروف که به دلیل داشتن الیاف الاستیک فراوان، انعطافپذیری و قابلیت بازگشت به شکل اولیه بالایی دارد.
4اپیگلوت (Epiglottis): یک ساختار غضروفی انعطافپذیر در گلو که مانند یک درپوش هنگام بلع، مسیر نای را میبندد تا غذا وارد ریه نشود.
5غضروف رشتهای یا فیبرو (Fibrocartilage): نوعی غضروف بسیار محکم و مقاوم که حاوی تارهای کلاژن متراکم است و در مناطقی که فشار و کشش زیادی وجود دارد یافت میشود.
6تفلون (Teflon): اشاره به مادهای صنعتی با سطحی بسیار صاف و لغزنده دارد. در اینجا برای توصیف عملکرد روانکنندگی غضروف مفصلی به کار رفته است.
