غدد جنسی: بیضه در مردان و تخمدان در زنان
غدد جنسی چه هستند و کجا قرار دارند؟
غدد جنسی، کارخانههای ویژهای در بدن هستند که هم سلول جنسی میسازند و هم هورمون ترشح میکنند. برای درک بهتر، میتوان آنها را با یک کارخانهٔ دو واحده مقایسه کرد: یک واحد آن اسپرم یا تخمک تولید میکند و واحد دیگر هورمونهای قدرتمند را به خون میفرستد.
| ویژگی | بیضه (غدد جنسی مردانه) | تخمدان (غدد جنسی زنانه) |
|---|---|---|
| تعداد و محل | دو عدد، داخل کیسهای به نام اسکروتوم (کیسه بیضه) در خارج از بدن | دو عدد، در دو طرف رحم، در داخل لگن |
| سلول جنسی تولیدی | اسپرم | تخمک |
| هورمون اصلی | تستوسترون | استروژن و پروژسترون |
| مثال برای درک اندازه | تقریباً به اندازهٔ دو زیتون بزرگ | پس از بلوغ، به اندازهٔ یک انگور بزرگ |
قرارگیری بیضهها در خارج از بدن دلیل مهمی دارد: تولید اسپرم نیاز به دمایی کمی خنکتر از دمای داخلی بدن دارد. کیسه بیضه با انقباض و انبساط خود، مانند یک سیستم هوشمند کنترل دما عمل میکند.
هورمونهای جنسی: پیامرسانهای شیمیایی قدرتمند
هورمونها مانند پیامرسانهای شیمیایی در خون سفر میکنند و به اندامهای مختلف دستور میدهند. هورمونهای جنسی، مهمترین این پیامرسانها برای بلوغ و تولیدمثل هستند.
هر یک از هورمونهای جنسی مسئولیتهای خاص خود را دارند که در دوران بلوغ به وضوح دیده میشوند:
تستوسترون (هورمون اصلی مردانه): این هورمون باعث بم شدن صدا، رشد عضلات و استخوانها، رشد موهای صورت و بدن، و افزایش اندازهٔ اندامهای تناسلی در پسران میشود. همچنین در ایجاد میل جنسی و تولید اسپرم نقش اساسی دارد.
استروژن و پروژسترون (هورمونهای اصلی زنانه): استروژن باعث رشد پستانها، پهن شدن لگن، و شروع قاعدگی در دختران میشود. پروژسترون بیشتر مانند یک هورمون آمادهساز عمل میکند و بدن را برای یک بارداری احتمالی آماده مینماید.
اهمیت غدد جنسی در سلامت و بیماری
سلامت غدد جنسی بر سلامت کل بدن تأثیر میگذارد. عملکرد نامناسب این غدد میتواند منجر به مشکلاتی شود که معمولاً تحت عنوان کمکاری غدد جنسی یا هیپوگنادیسم[n] شناخته میشود.
| حوزه مشکل | نمونههایی در مردان (مربوط به بیضه) | نمونههایی در زنان (مربوط به تخمدان) |
|---|---|---|
| مشکلات رایج |
پیچش بیضه (فوریت پزشکی)، هیدروسل
|
سندرم تخمدان پلیکیستیک (PCOS)، کیست تخمدان
|
| علائم کمکاری | تأخیر در بلوغ، کاهش رشد موهای بدن، کممایلی جنسی، کاهش حجم عضلات | قطع یا نامنظمی قاعدگی، گرگرفتگی، تأخیر در بلوغ |
| برخی علل | عفونت (مثل اریون)، آسیب فیزیکی، بیماریهای ژنتیکی مثل سندرم کلاینفلتر | نارسایی زودرس تخمدان، اختلالات ژنتیکی، مشکلات هورمونی مغز |
خوشبختانه بسیاری از این اختلالات با مراجعه به پزشک و انجام آزمایشهایی مانند آزمایش خون (برای اندازهگیری هورمونها) یا سونوگرافی قابل تشخیص و درمان هستند. درمان ممکن است شامل جایگزینی هورمون، دارو یا در موارد خاص جراحی باشد.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. این یک باور نادرست است. اگرچه تولید هورمون تستوسترون در مردان پس از میانسالی بهآهستگی کاهش مییابد (حدود 1.6% در سال پس از 40 سالگی)، اما بیضهها معمولاً تا پایان عمر به تولید این هورمون و اسپرم ادامه میدهند. برخلاف زنان که یائسگی قطعی در عملکرد تخمدانها رخ میدهد، مردان دورهٔ قطعی مشابهی را تجربه نمیکنند.
پاسخ: لزوماً خیر. اندازهٔ طبیعی این اندامها در محدودهای مشخص است (مثلاً اندازهٔ یک زیتون بزرگ برای بیضه یا یک انگور برای تخمدان بالغ). اما تغییر ناگهانی در اندازه (مثلاً تورم زیاد یا کوچکشدن غیرعادی) میتواند نشانهٔ یک مشکل باشد و باید توسط پزشک بررسی شود. سلامت عملکرد (مثلاً ترشح منظم هورمون و تولید سلول جنسی) مهمتر از اندازهٔ مطلق است.
پاسخ: خیر، اثرات آنها بسیار گستردهتر است. برای مثال، تستوسترون بر تراکم استخوان، تودهٔ عضلانی و حتی خلق و خو تأثیر میگذارد. استروژن نیز در سلامت استخوانها و قلب نقش دارد. به همین دلیل است که اختلال در غدد جنسی میتواند باعث خستگی، ضعف یا تغییرات خلقی نیز بشود و تنها محدود به مسائل باروری نیست.
پاورقی
n1گُناد (Gonad): اصطلاح علمی برای غدد جنسی، شامل بیضه در مردان و تخمدان در زنان.
n2هیپوتالاموس (Hypothalamus) و هیپوفیز (Pituitary Gland): غدههایی در مغز که با ترشح هورمونهای محرک (مانند GnRH، LH، FSH) فعالیت غدد جنسی را کنترل میکنند.
n3گنادوتروپین (Gonadotropin): به هورمونهای ترشحشده از هیپوفیز (مثل LH و FSH) گفته میشود که مستقیم روی غدد جنسی اثر میگذارند.
n4هیپوگنادیسم (Hypogonadism): اصطلاح پزشکی برای بیان شرایطی که در آن غدد جنسی هورمون کافی تولید نمیکنند.
