هورمونهای جنسی: طراحان صفات زنانه و مردانه
چگونه مواد شیمیایی کوچک در بدن، تفاوتهای فیزیکی و رفتاری بزرگی ایجاد میکنند؟
خلاصه: هورمونهای جنسی[1]، پیامرسانهای شیمیایی قدرتمندی هستند که توسط غدد درونریز[2] تولید میشوند. این هورمونها مسئول ایجاد و کنترل صفات ثانویه جنسی[3] مانند کلفت شدن صدا در پسران و رشد پستانها در دختران هستند. دو گروه اصلی این هورمونها، آندروژنها (مانند تستوسترون[4]) و استروژنها[5] هستند که به ترتیب در مردان و زنان غلبه دارند. شناخت عملکرد این هورمونها کلید درک تغییرات شگفتانگیز دوره بلوغ است.
هورمون چیست و چگونه کار میکند؟
بدن ما مانند یک شهر بزرگ است که برای هماهنگی نیاز به سیستم ارتباطی دارد. هورمونها مانند پیکهای شیمیایی این سیستم هستند. آنها از غدد خاصی ترشح میشوند، وارد جریان خون میشوند و به سلولهای هدف در نقاط دیگر بدن سفر میکنند تا دستور خاصی را به آنها اعلام کنند. برای مثال، دستور «رشد کن» یا «مواد معدنی را ذخیره کن». غدد تولیدکننده هورمونهای جنسی اصلی، بیضهها در مردان و تخمدانها در زنان هستند. غده هیپوفیز[6] در مغز نیز مانند رهبر ارکستر، کار این غدد را تنظیم میکند.
مثال ملموس: فرض کنید هیپوفیز در مغز، رئیس یک کارخانه است. او نامهای (هورمون محرک) برای مدیر کارخانه بیضه میفرستد و دستور تولید محصول تستوسترون را صادر میکند. سپس تستوسترون سوار بر جریان خون (راهآهن بدن) به سراسر بدن میرود و به سلولهای عضلانی (مثلاً در بازو) میگوید: «قویتر شو!».
معرفی ستارههای اصلی: تستوسترون و استروژن
این دو هورمون، نقشهای اصلی را در ایجاد تفاوتهای فیزیکی بین دختران و پسران بازی میکنند. با این حال، هر دو جنس هر دو نوع هورمون را دارند، فقط مقدار و نسبت آنها متفاوت است.
| ویژگی |
هورمون مردانه (تستوسترون) |
هورمون زنانه (استروژن) |
| محل تولید اصلی |
بیضهها |
تخمدانها |
| تأثیر بر صدا |
کلفت و بم شدن صدا |
نازک و زیر شدن صدا (تغییرات کمتر) |
| تأثیر بر رشد مو |
رشد موی صورت (ریش و سبیل) و بدن |
رشد موی بدن کمتر و نرمتر |
| تأثیر بر ساختار بدن |
افزایش حجم عضلات و پهنتر شدن شانهها |
گسترش لگن و تجمع چربی در باسن و ران |
| یک نقش مهم دیگر |
تولید اسپرم[7] |
تنظیم چرخه قاعدگی[8] و رشد پستانها |
بلوغ: زمان به رخ کشیدن قدرت هورمونها
همه تغییراتی که در نوجوانی میبینید، دستور هورمونهاست! بلوغ دورهای است که غده هیپوفیز دستور شروع کار را به تخمدانها و بیضهها میدهد. آنها هم هورمونهای جنسی بیشتری تولید میکنند. این افزایش ناگهانی مانند فشار دادن دکمه «شروع» برای یک برنامه از پیش تعیین شده است. پسران ممکن است نگران کلفت شدن ناگهانی صدا یا جوش صورت شوند و دختران تغییرات بدن خود را مشاهده کنند. همه اینها بخشی طبیعی از اجرای دستورالعمل هورمونهاست. سن شروع بلوغ در افراد مختلف کمی متفاوت است و این کاملاً طبیعی است.
یک فرمول ساده: رابطه بین غده هیپوفیز و غدد جنسی را میتوان به صورت یک حلقه بازخورد[9] ساده دید. اگر بدن احساس کند هورمون جنسی کافی ندارد، هیپوفیز بیشتر تحریک میکند. وقتی مقدار هورمون به حد کافی رسید، هیپوفیز تولید تحریککننده را کم میکند. این سیستم هوشمند مانع از کم یا زیاد شدن شدید هورمون میشود. به زبان ریاضی میتوان گفت: $هورمون\ هیپوفیز \propto \frac{1}{هورمون\ جنسی}$ (یعنی رابطه معکوس دارند).
هورمونها فقط برای ظاهر نیستند!
اگرچه تأثیرات فیزیکی هورمونهای جنسی آشکارتر است، اما این هورمونها بر خلقوخو، احساسات و سطح انرژی نیز تأثیر میگذارند. برای مثال، نوسانات سطح استروژن و پروژسترون[10] در طول چرخه قاعدگی میتواند باعث تغییرات خلقی در برخی دختران شود. از طرفی، تستوسترون میتواند بر سطح پرخاشگری و رقابتطلبی تأثیر بگذارد (البته که تربیت و کنترل فردی بسیار مهمتر است). همچنین، این هورمونها در سلامت استخوانها، توزیع چربی در بدن و حتی سوختوساز[11] نقش دارند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
سوال: آیا فقط مردان تستوسترون و فقط زنان استروژن دارند؟
پاسخ: خیر. این یک اشتباه رایج است. هر دو جنس هر دو هورمون را تولید میکنند. در مردان، مقدار تستوسترون بسیار بیشتر از استروژن است و در زنان، مقدار استروژن و پروژسترون بیشتر از تستوسترون است. این نسبتها است که تفاوت را ایجاد میکند.
سوال: اگر هورمونها این قدر قوی هستند، آیا خوردن بعضی غذاها میتواند هورمون مردانه یا زنانه ما را زیاد کند؟
پاسخ: تغذیه سالم بر سلامت کل بدن، از جمله غدد درونریز، تأثیر دارد. اما هیچ غذای معجزهآسایی وجود ندارد که یک شبه مقدار هورمونهای جنسی شما را به شکل چشمگیری تغییر دهد. برخی مواد غذایی حاوی فیتواستروژنها[12] هستند (مثل سویا) که ساختاری شبیه استروژن دارند، اما تأثیر آنها روی بدن انسان بسیار ضعیف و پیچیده است و نباید نگران آن بود. تنظیم اصلی هورمونها توسط خود بدن و به طور دقیق انجام میشود.
سوال: چرا سن بلوغ در افراد مختلف فرق میکند؟ آیا این به مقدار هورمون ربط دارد؟
پاسخ: زمان شروع بلوغ به عوامل زیادی مانند ژنتیک (وراثت از والدین)، تغذیه، سلامت عمومی و حتی عوامل محیطی بستگی دارد. مغز هر فرد در زمان خاص خودش دستور شروع ترشح هورمونهای محرک را صادر میکند. بنابراین، دیرتر یا زودتر بلوغ یافتن به معنای کمبود یا زیادبود هورمون نیست و معمولاً محدوده طبیعی وسیعی دارد.
جمعبندی: هورمونهای جنسی، به ویژه تستوسترون و استروژن، مدیران اجرایی تغییرات بدن در دوره بلوغ هستند. آنها از غدد خاصی ترشح میشوند و از راه خون به سلولهای هدف میرسند. این هورمونها نهتنها مسئول ایجاد تفاوتهای فیزیکی آشکار بین دو جنس هستند، بلکه بر حالات روحی و سلامت کلی نیز اثر میگذارند. درک عملکرد آنها کمک میکند تغییرات دوران نوجوانی را بهعنوان بخشی طبیعی و برنامهریزیشده از رشد بپذیریم.
پاورقی
[1] Sex Hormones
[2] Endocrine Glands: غددی که ترشحات خود (هورمون) را مستقیماً به داخل جریان خون میریزند.
[3] Secondary Sexual Characteristics: صفاتی که دو جنس را از هم متمایز میکنند اما مستقیماً در تولیدمثل نقش ندارند؛ مانند کلفتی صدا یا رشد پستانها.
[4] Testosterone
[5] Estrogens
[6] Pituitary Gland
[7] Sperm
[8] Menstrual Cycle
[9] Feedback Loop
[10] Progesterone
[11] Metabolism
[12] Phytoestrogens: استروژنهای گیاهی با اثرات بسیار ضعیف.
هورمون جنسی
تستوسترون
استروژن
بلوغ
صفات ثانویه جنسی
