هپاتیت: التهاب مرموز کبد
کبد: کارخانه شیمیایی بدن
قبل از پرداختن به بیماری هپاتیت، باید با عضو هدف آن آشنا شویم. کبد2 یک اندام حیاتی و بزرگ در سمت راست شکم، زیر دندهها است. تصور کنید کبد مانند یک کارخانه شیمیایی پیشرفته است که شبانهروز فعالیت میکند. برخی از وظایف اصلی آن عبارتند از:
- پالایش خون: سموم و مواد زائد (مثل آمونیاک) را از خون خارج میکند.
- تولید صفرا: صفرا به هضم چربیهای غذا در روده کمک میکند.
- ذخیرهسازی انرژی: قند اضافی را به صورت گلیکوژن3 ذخیره و در زمان نیاز دوباره به قند تبدیل میکند.
- ساخت پروتئین: بسیاری از پروتئینهای مهم خون مانند آلبومین و فاکتورهای انعقادی را میسازد.
هنگامی که ویروس به کبد حمله میکند، باعث التهاب و تورم آن میشود. این التهاب مانند این است که در کارخانه آتشسوزی رخ دهد و بخشی از خط تولید از کار بیفتد. اگر التهاب طولانی شود (مزمن)، میتواند به بافت کبد آسیب دائمی (سیروز4) بزند.
| نوع هپاتیت | راه انتقال اصلی | امکان واکسیناسیون | خطر تبدیل به مزمن | توضیح مختصر |
|---|---|---|---|---|
| هپاتیت A (HAV) | آب و غذای آلوده (راهی-دهانی) | واکسن موجود | بسیار کم | معمولاً خودبهخود بهبود مییابد. مشکل اصلی در بهداشت فردی و جمعی است. |
| هپاتیت B (HBV) | خون و مایعات بدن (تماس جنسی، سوزن آلوده، مادر به نوزاد) | واکسن موجود | در بزرگسالان <5%، در نوزادان بالا | مهمترین عامل سیروز و سرطان کبد در جهان. واکسیناسیون جهانی علیه آن توصیه میشود. |
| هپاتیت C (HCV) | در درجه اول از طریق خون آلوده (تزریق) | فاقد واکسن | 75%-85% | اغلب بدون علامت شروع میشود اما در درازمدت آسیب جدی ایجاد میکند. امروزه درمانهای مؤثری دارد. |
| هپاتیت D (HDV) | همراه با هپاتیت B (فقط در افرادی که HBV دارند) | واکسن HBV از آن جلوگیری میکند | بالا | یک ویروس ناقص که برای تکثیر به ویروس هپاتیت B نیاز دارد. بیماری را شدیدتر میکند. |
| هپاتیت E (HEV) | آب آلوده (شبیه HAV) | واکسن در برخی کشورها موجود است | بسیار کم (به جز در افراد با سیستم ایمنی ضعیف) | در مناطق با بهداشت پایین شایع است. برای زنان باردار میتواند خطرناک باشد. |
علائم و تشخیص: زبان بدن چه میگوید؟
هپاتیت حاد (التهاب ناگهانی) ممکن است علائم مختلفی داشته باشد یا حتی بدون علامت باشد، به خصوص در کودکان. علائم میتوانند شبیه سرماخوردگی یا آنفلوانزا باشند:
- خستگی و بیحالی: فرد احساس کمانرژی بودن شدید میکند.
- بیاشتهایی و تهوع: تمایل به غذا خوردن کاهش مییابد.
- تب خفیف و درد عضلانی.
- درد در ناحیه فوقانی راست شکم (جایی که کبد قرار دارد).
- زردی5: این علامت کلاسیک شامل زرد شدن پوست و سفیدی چشمها است. دلیل آن تجربه بیلیروبین6 در خون است. کبد ملتهب نمیتواند این ماده زائد را به خوبی پردازش کند.
مثال علمی: بیلیروبین از تجزیه گلبولهای قرمز فرسوده تولید میشود. کبد سالم آن را گرفته، با مواد دیگر ترکیب کرده و از طریق صفرا دفع میکند. در هپاتیت، این فرآیند مختل میشود. میتوان این را شبیه به ترافیک دانست: اگر کبد (پلیس راهنمایی) از کار بیفتد، بیلیروبین (ماشینها) در جاده خون انباشته شده و باعث زردی میشود.
- ادرار تیره (به رنگ چای) و مدفوع روشن.
برای تشخیص، پزشک از آزمایش خون استفاده میکند. این آزمایشها دو چیز اصلی را بررسی میکنند: ۱) آیا التهاب کبدی وجود دارد؟ (با اندازهگیری آنزیمهای کبدی مانند ALT و AST) ۲) علت التهاب چیست؟ (با جستجوی آنتیژن7 یا آنتیبادی8 علیه ویروسهای خاص).
واکسن و پیشگیری: سپرهای محافظتی
پیشگیری همواره بهتر از درمان است. خوشبختانه برای دو نوع مهم هپاتیت (A و B) واکسن مؤثر و ایمن وجود دارد.
واکسن هپاتیت B: این واکسن جزء برنامه واکسیناسیون ملی کودکان در بسیاری از کشورها از جمله ایران است. معمولاً در سه نوبت (بدو تولد، دو ماهگی و شش ماهگی) تزریق میشود. اثربخشی آن بیش از 95% است و مصونیت طولانیمدت ایجاد میکند. با واکسیناسیون نوزادان، زنجیره انتقال ویروس از مادر آلوده به نوزاد قطع میشود.
واکسن هپاتیت A: این واکسن نیز در دو نوبت تزریق میشود و برای افرادی که به مناطق با شیوع بالا سفر میکنند یا در معرض خطر هستند، توصیه میگردد.
راهکارهای عمومی پیشگیری برای انواع هپاتیت:
- رعایت بهداشت فردی: شستن صحیح دستها با آب و صابون قبل از خوردن غذا و پس از استفاده از توالت.
- مصرف آب و غذای سالم: آشامیدن آب لولهکشی تصفیه شده یا جوشانیده. شستن کامل میوهها و سبزیجات.
- پرهیز از اشتراک وسایل شخصی: مانند مسواک، تیغ ریشتراشی، ناخنگیر و گوشواره که ممکن است به خون آلوده باشند.
- ایمنی در تزریقات و خالکوبی: اطمینان از استریل بودن سرنگها و وسایل در مراکز درمانی و حتماً استفاده از سرنگ یکبارمصرف.
- آموزش و رفتار جنسی ایمن.
درمان: از استراحت تا داروهای هدفمند
درمان هپاتیت به نوع و مرحله بیماری بستگی دارد.
هپاتیت A و E (حاد): معمولاً نیاز به درمان دارویی خاصی ندارد. سیستم ایمنی بدن پس از چند هفته تا چند ماه ویروس را پاک میکند. درمان شامل استراحت کافی، نوشیدن مایعات فراوان، پرهیز از مصرف داروهای بدون نسخه (مخصوصاً استامینوفن که روی کبد اثر دارد) و پرهیز از مصرف الکل است. الکل همانند ریختن بنزین روی آتش التهاب کبد است.
هپاتیت B (مزمن): هدف درمان، کنترل ویروس، کاهش التهاب و پیشگیری از سیروز و سرطان کبد است. از داروهای ضدویروسی خوراکی مانند تنوفوویر یا انتکاویر استفاده میشود. این داروها مانند نگهبانانی هستند که از تکثیر ویروس در سلولهای کبد جلوگیری میکنند. درمان اغلب طولانیمدت است.
هپاتیت C (مزمن): پیشرفت علم در این زمینه شگفتانگیز است. امروزه با داروهای ضدویروسی با اثر مستقیم (DAAs)، میتوان در بیش از 95% موارد، ویروس را به طور کامل از بدن پاک کرد. درمان معمولاً ۸ تا ۱۲ هفته طول میکشد و عوارض کمی دارد. این موفقیت بزرگ علمی، هپاتیت C را به یک بیماری قابل علاج تبدیل کرده است.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. این یک باور نادرست رایج است. تنها هپاتیت A و E عمدتاً از طریق آب و غذای آلوده منتقل میشوند (مسیر دهانی-مدفوعی). هپاتیت B، C و D عمدتاً از طریق تماس با خون یا مایعات بدن فرد آلوده سرایت میکنند. بنابراین، دست دادن، در آغوش گرفتن یا نشستن کنار فرد مبتلا به هپاتیت B یا C باعث انتقال بیماری نمیشود.
پاسخ: خیر. ابتلا به هپاتیت A معمولاً مصونیت مادامالعمر در برابر این ویروس ایجاد میکند. سیستم ایمنی بدن پس از مقابله با ویروس، آنتیبادیهای محافظتی تولید میکند که در صورت مواجهه مجدد، سریعاً ویروس را خنثی میکنند. اما توجه کنید که این مصونیت فقط برای هپاتیت A است و فرد را در برابر انواع دیگر (مانند B یا C) محافظت نمیکند.
پاسخ: خیر. اگرچه شایعترین علت هپاتیت در جهان ویروسها هستند، اما عوامل دیگری نیز میتوانند باعث التهاب کبد شوند. از جمله: مصرف زیاد الکل (هپاتیت الکلی)، برخی داروها یا سموم، بیماریهای خودایمنی9 (که در آن سیستم ایمنی بدن به سلولهای کبد خودی حمله میکند) و کبد چرب غیرالکلی. بنابراین، هپاتیت یک علامت است نه یک بیماری منفرد، و علت آن باید دقیقاً تشخیص داده شود.
پاورقی
1 هپاتیت (Hepatitis): از دو بخش "Hepar" به معنای کبد و "-itis" به معنای التهاب تشکیل شده است.
2 کبد (Liver)
3 گلیکوژن (Glycogen): شکل ذخیرهای قند در بدن انسان و حیوانات.
4 سیروز (Cirrhosis): زخم و اسکار پیشرفته و غیرقابل بازگشت کبد.
5 زردی (Jaundice/Icterus)
6 بیلیروبین (Bilirubin): رنگدانهای زرد-نارنجی که از تجزیه هم10 در هموگلوبین گلبول قرمز به وجود میآید.
7 آنتیژن (Antigen): هر مادهای که بتواند پاسخ ایمنی ایجاد کند، مانند بخشی از پوشش ویروس.
8 آنتیبادی (Antibody): پروتئینی که توسط سیستم ایمنی در پاسخ به آنتیژن تولید میشود و به خنثیسازی آن کمک میکند.
9 بیماری خودایمنی (Autoimmune Disease)
10 هم (Heme): بخشی از مولکول هموگلوبین که حاوی آهن است.
DAAs: Direct-Acting Antivirals (داروهای ضدویروسی با اثر مستقیم).
