کمند خاکستری: سفر به سرزمینهای پنهان قشر مغز
نقشهکشی قشر مخ: معرفی چهار قلمرو اصلی
اگر مغز را مانند یک کره زمین در نظر بگیریم، قشر مخ مثل خشکیهای آن است که به کشورها یا قارههای مختلف تقسیم شده است. دانشمندان برای مطالعه راحتتر، این قشر را بر اساس محل قرارگیری و کارهایی که انجام میدهد، به چهار لُب یا ناحیه اصلی تقسیم کردهاند: پیشانی، آهیانه، گیجگاهی و پسسری. هر کدام از این بخشها مانند یک وزارتخانه تخصصی در دولت بدن ما عمل میکنند.
| نام ناحیه | محل قرارگیری | وظایف کلیدی (مثال) |
|---|---|---|
| لُب پیشانی | جلوی سر، پشت پیشانی | فکر کردن، برنامهریزی، تصمیمگیری، کنترل احساسات، حرکت ارادی (مثلاً تصمیم برای بلند شدن و برداشتن لیوان آب) |
| لُب آهیانه | بالای سر و پشت لُب پیشانی | پردازش اطلاعات حسی از پوست (لمس، دما، درد)، درک فضایی (تخمین فاصله تا یک شیء)، محاسبات ریاضی ساده |
| لُب گیجگاهی | کنارههای سر، نزدیک شقیقهها | شنوایی، درک زبان و کلام، حافظه (بهیادآوری خاطرات، مثلاً یادآوری نام یک دوست) |
| لُب پسسری | پشت سر | بینایی و پردازش همه چیز مربوط به دیدن (تشخیص رنگ، شکل، حرکت و عمق) |
وظایف اختصاصی هر ناحیه: از فرماندهی تا ترجمه
حالا بیایید کمی دقیقتر شویم و ببینیم هر کدام از این "وزارتخانهها" دقیقاً چه کار میکنند. همه این بخشها با هم همکاری نزدیک دارند، اما هر کدام در یک زمینه تخصص منحصر به فردی دارند.
لُب پیشانی: مدیرعامل مغز
این بخش مانند رئیس یک شرکت است. وقتی برای امتحان درس میخوانید، برنامهریزی میکنید که اول کدام فصل را بخوانید، این لُب پیشانی شماست که فعال شده است. یا وقتی عصبانی هستید اما تصمیم میگیرید آرام صحبت کنید، این کنترل بر احساسات هم توسط لُب پیشانی انجام میشود. همچنین فرمان حرکت دادن دست و پا برای نوشتن یا دویدن از اینجا صادر میشود.
لُب آهیانه: مرکز پردازش حس لامسه و فضا
اگر چشمانتان را ببندید و کسی یک تکه یخ را روی دستتان بگذارد، این لُب آهیانه است که میگوید: "سرد است!". این ناحیه اطلاعات رسیده از پوست در سراسر بدن را تفسیر میکند. همچنین وقتی میخواهید یک توپ را پرتاب کنید، به شما کمک میکند فاصله و جهت را تخمین بزنید. حتی وقتی یک جمع و تفریق ساده مثل $5 + 3 = 8$ را در ذهن انجام میدهید، لُب آهیانه به کار میافتد.
لُب گیجگاهی: کارخانه حافظه و شنوایی
این بخش مانند یک کتابخانه صوتی-تصویری بزرگ است. وقتی معلم درس میدهد، لُب گیجگاهی صداها را دریافت و کلمات را میفهمد. وقتی آهنگ مورد علاقهتان از رادیو پخش میشود و شما آن را تشخیص میدهید، باز هم این بخش فعال است. همچنین خاطرات بلندمدت شما، مثل خاطره یک سفر، در اینجا ذخیره و بازیابی میشوند.
لُب پسسری: استودیوی پردازش تصویر
این ناحیه مثل یک کامپیوتر بسیار قوی است که فقط وظیفه تحلیل تصاویر دریافتی از چشمها را دارد. وقتی به یک سیب قرمز نگاه میکنید، چشمها اطلاعات نور را جمعآوری میکنند، اما این لُب پسسری است که آن اطلاعات را به "یک سیب قرمز و گرد" تفسیر میکند. تشخیص حرکت ماشینها در خیابان یا خواندن نوشتههای این مقاله هم به عهده این بخش است.
مغز در عمل: یک روز عادی در زندگی دانشآموز
بیایید عملکرد این نواحی را در یک موقعیت واقعی دنبال کنیم: ورود شما به کلاس و نشستن سر جایتان.
شما از در وارد میشوید. لُب پسسری شما، میز، صندلی، تخته و همکلاسیها را پردازش میکند. همزمان، لُب گیجگاهی صدای همهمه کلاس یا سلام معلم را میشنود و معنی میکند. وقتی راه میروید تا به سمت صندلی بروید، لُب آهیانه کمک میکند تا بدون برخورد با اشیاء و افراد مسیر را طی کنید و فاصلهها را درک کنید. در تمام این مدت، لُب پیشانی در حال کنترل و نظارت است: تصمیم میگیرد کجا بایستید، کی بنشینید، کی کیف خود را باز کنید و کتاب را بیرون بیاورید. حتی اگر دوستتان شوخی کند و شما بخندید، لُب پیشانی کمک میکند تا این خنده بیش از حد و نامناسب نباشد!
سؤالات متداول درباره نواحی مغز
پاسخ: خیر لزوماً. مغز کودکان و حتی بزرگسالان توانایی قابلتوجهی به نام انعطافپذیری عصبی۶ دارد. یعنی در برخی موارد، بخشهای سالم دیگر مغز میتوانند تا حدی وظایف بخش آسیبدیده را یاد بگیرند و جبران کنند. البته این موضوع به سن، میزان آسیب و ناحیه آسیبدیده بستگی دارد.
پاسخ: بله، این موضوع بیشتر به لُب پیشانی و هماهنگی آن با سایر بخشها مربوط است. در افراد راستدست، معمولاً ناحیه کنترل حرکت دست راست در لُب پیشانی سمت چپ مغز قرار دارد و برعکس. اما این یک قانون مطلق نیست و مغز هر فرد کمی منحصر به فرد است.
پاسخ: این یک سادهسازی افراطی است. اگرچه برخی وظایف در یکی از دو نیمکره مغز متمرکزترند (مثل مرکز زبان که در بیشتر افراد در نیمکره چپ است)، اما تقریباً برای هر کار پیچیدهای، هر چهار لُب در هر دو نیمکره با هم همکاری میکنند. بنابراین، درک مفاهیم، نتیجه کار شبکه گستردهای از نواحی مختلف در سراسر مغز است.
پاورقی
۱ قشر مغز (Cerebral Cortex)
۲ لُب پیشانی (Frontal Lobe)
۳ لُب آهیانهای (Parietal Lobe)
۴ لُب گیجگاهی (Temporal Lobe)
۵ لُب پسسری (Occipital Lobe)
۶ انعطافپذیری عصبی (Neuroplasticity): توانایی مغز برای تغییر و سازگاری با ایجاد اتصالات جدید بین سلولهای عصبی.
